Czy uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną (również pochodzenia ukraińskiego), mogą odpowiadać za popełnione czyny niezgodne z prawem?

1. W ramach tych rozważań należy wyjść z wniosku, że podmiotowym warunkiem odpowiedzialności w prawie karnym jest poczytalność sprawcy czynu zabronionego, rozumiana, jako zdolność do rozpoznania znaczenia popełnionego czynu i co szczególnie ważne, kierowania swoim postępowaniem (rozpatrujemy tutaj sprawy uczniów będących sprawcami czynów karalnych, czyli uczniów po ukończeniu lat 17 będących sprawcami przestępstw lub wykroczeń). W art. 31 § 1 k.k. czytamy: ,,Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”, podobnie w art. 17 § 1 k.w.: ,,Nie popełnia wykroczenia, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.

2. Niepoczytalność sprawcy w czasie popełnienia czynu zabronionego wyłącza winę, uniemożliwiając orzeczenie kary. Nie oznacza to jednak uchylenia bezprawności popełnionego przez niepoczytalnego, czynu zabronionego (oczywiście, jeżeli nie zachodzi żadna z okoliczności uchylających bezprawność). 
Casus nr 1 – uczeń z niepełnosprawnością w stopniu lekkim uczęszczający w ramach edukacji włączającej do ogólnodostępnej szkoły publicznej, uderzył swoją koleżankę z klasy plecakiem, w wyniku czego, u pokrzywdzonej doszło do podbiegnięć krwawych w okolicy twarzoczaszki i wstrząśnienia mózgu, co mogłoby zostać zakwalifikowane (po wydaniu opinii biegłego lekarza) jako spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała z art. 157 § 1 k.k. W takim przypadku czyn sprawcy dalej pozostaje bezprawnym czynem zabronionym, chociaż nie jest przestępstwem określonym we wspomnianym art. 157 § 1 k.k., z powodu niemożności przypisania sprawcy winy.

3. Jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy, do wydania opinii w tym przedmiocie powołuje się co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Rozstrzygnięcia w przedmiocie poczytalności wymagają więc wiadomości specjalnych i obejmowane są pojęciem orzecznictwa sądowo-psychiatrycznego.

4. Omawiane przepisy art. 31 k.k. i art. 17 k.w. definiują niepoczytalność za pomocą dwóch kryteriów. Kryterium biologiczno-psychiatryczne – jako pierwsze z nich – wskazuje na genezę niepoczytalności, przy czym ustawa wymienia tutaj choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe i inne zakłócenia czynności psychicznych. Z kolei drugie kryterium – psychologiczne - wskazuje na skutki w psychice sprawcy w postaci niemożności rozpoznania znaczenia przedsiębranego czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. W art. 25 § 1 k.k. z 1969 r. do kryterium biologiczno-psychiatrycznego zaliczano niedorozwój umysłowy, czyli w zasadzie wrodzone upośledzenie intelektu. Obowiązujący kodeks, zastąpił tamto określenie na rzecz upośledzenia umysłowego, które jest bez wątpienia pojemniejsze i obejmuje także skutki nabyte, np. gdy w wyniku doznanych urazów doszło do zaniku istotnych funkcji mózgu.
Poza upośledzeniem umysłowym (najczęściej występującą wśród uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, jako okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną), najszerszą grupą przyczyn niepoczytalności stanowią choroby psychiczne. Są to choroby o podłożu organicznym bądź nieorganicznym, o różnym przebiegu i skutkach w psychice człowieka (np. schizofrenia, paranoja, różnego rodzaju psychozy). 
Casus nr 2 – uczniem szkoły ponadpodstawowej w wieku ukończonych 17 lat jest Mateusz. Jest on bardzo dobrze znany nie tylko psychologowi szkoły (z uwagi na liczne kary nakładane w procesie wychowawczym w szkole z tytułu agresywnych zachowań, prezentowanych wobec rówieśników i nauczycieli szkoły), ale również lokalnej Policji. Jego zachowanie – co wynika z analizy jego sytuacji rodzinnej i środowiskowej – związane jest z długoterminowym kształtowaniem jego postaw aspołecznych jako jedynymi projektowanymi w środowisku wzorcami zachowań. Stwierdzono u niego psychopatię (socjopatię). Uczeń podczas sprzeczki z innym uczniem uderzył go zaciśniętą pięścią w twarz, przez co doszło do wybicia środkowych siekaczy. Czy z uwagi na orzeczoną wobec ucznia socjopatię, nie poniesie odpowiedzialności karnej z tytułu niemożności przypisania mu winy? Udzielając odpowiedzi na tak postawione pytanie, należy wskazać, że psychopatii nie można mylić i utożsamiać z chorobami psychicznymi ujętymi w art. 31 § 1 k.k. Psychopatia jest zaburzeniem w sferze popędów i woli, albo inaczej anomalią osobowości o charakterze wrodzonym (charakteropatia) lub nabytym (socjopatia). Ponieważ psychopatia w zasadzie nie dotyka głęboko intelektu, nie powoduje niepoczytalności, chociaż może w dużym stopniu ograniczać zdolność do kierowania przez sprawcę swoim postępowaniem (czyli powodować skutki określone w art. 31 § 2 k.k.: ,,Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona (…)”. Wobec powyższego Mateusz poniesie odpowiedzialność za swój czyn, przy czym w zależności od oceny biegłych lekarzy psychiatrów, sąd będzie mógł zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 
Ostatnią, trzecią grupę przyczyn niepoczytalności lub ograniczenia poczytalności stanowią inne niż upośledzenie umysłowe lub choroby psychiczne zakłócenia czynności psychicznych. Mogą one mieć charakter chorobowy lub patologiczny (np. upojenie patologiczne) albo charakter czysto fizjologiczny (np. odurzenie narkotykami, upojenie alkoholowe).
        
5. Warto również pamiętać, że ograniczenie poczytalności może być nieznaczne, gdzie nie będzie nawet podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia kary.

6. Wracając pamięcią do opracowania dotyczącego uprawnień nauczyciela wynikających z art. 25 k.k. w związku z agresywnym zachowaniem ucznia bezpośrednio ingerującym w jakiekolwiek dobro chronione prawem, trzeba wspomnieć, że nauczyciel stosując obronę konieczną nie musi i nie powinien zwracać uwagi na to, jakimi przymiotami podmiotowymi sfery psychicznej charakteryzuje się uczeń. Celem nauczyciela winna być ochrona życia, zdrowia i innych zagrożonych dóbr. Odpowiedzialność sprawcy lub jej ograniczenie, zniesienie jest rzeczą wtórną pozostającą w gestii organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. 

Stan na dzień 22 lipca 2023 r.