Godziny nadliczbowe, a godziny ponadwymiarowe nauczycieli pochodzenia ukraińskiego, funkcjonujących w polskim systemie oświaty

Nie ulega wątpliwości, że w przepisach ustawy Karta nauczyciela (dalej: Karta nauczyciela) znalazły się pewne regulacje odnoszące się do czasu pracy nauczycieli. Warto wspomnieć o art. 42 ust. 1 gdzie ustawodawca wskazuje, że czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin tygodniowo, zaś w myśl ust. 3 tego artykułu tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych (prowadzonych bezpośrednio
z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz) wynosi ilość godzin przewidzianą dla nauczycieli zatrudnionych w danym rodzaju szkoły, wymienionych w tabeli stanowiącej jednocześnie element treści tego przepisu. Z kolei art. 42 ust. 2 Karty nauczyciela wymienia trzy elementy składowe 40 godzinnego tygodniowego czasu pracy nauczyciela. Są to: 1) zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz; 2) inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze
i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów; 3) zajęcia
i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem
i doskonaleniem zawodowym. W obszarze ostatniego z wymienionych elementów nauczyciel w zasadzie sam decyduje o realizacji zajęć i czynności związanych
z przygotowaniem się do zajęć dydaktycznych, opiekuńczych i wychowawczych,
z samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. Trzeba przy tym jednoznacznie wskazać, że praca własna nauczyciela, która może być wykonywana przecież poza terenem szkoły: w domu, bibliotece, z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej, czy w ramach doskonalenia zawodowego na kursach kwalifikacyjnych, jest traktowana jako pełnoprawny, pełnowartościowy składnik czasu pracy, za który przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie. Reasumując, na tygodniową normę czasu pracy nauczyciela składa się pensum (tj. zajęcia dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze prowadzone bezpośrednio z uczniami albo na ich rzecz) oraz inne zajęcia
i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, na przykład udział w posiedzeniach rady pedagogicznej, przeprowadzanie wywiadówek z udziałem rodziców, sprawdzanie prac pisemnych uczniów, przygotowanie do zajęć itp.
Kwestie związane z ewidencjonowaniem czasu pracy nauczycieli reguluje art. 42 ust. 7a Karty nauczyciela. Zgodnie z jego treścią rejestrowane i rozliczane w dziennikach są zajęcia realizowane w ramach pensum. Nie rozlicza się natomiast pozostałych zajęć i czynności, choć niektóre z nich też są odnotowywane w dziennikach, na przykład wycieczki klasowe. Co istotne, określenie tygodniowej normy czasu pracy dla nauczycieli na 40 godzin tygodniowo nie oznacza, że nauczyciel ma obowiązek przebywać w szkole przez 40 godzin, gdyż, jak zostało to wcześniej wskazane,
w ramach swojego czasu pracy, nauczyciel może wykonywać pewne czynności poza terenem szkoły, na przykład w domu lub na wycieczce, szkoleniu wyjazdowym itp.
Karta nauczyciela w art. 35 ust. 1 przewiduje, że w szczególnych wypadkach podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki w placówkach opiekuńczo - wychowawczych, nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. W art. 35 ust. 2 wskazano, że przez godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych. Należy zatem zauważyć, że godziny ponadwymiarowe nie są powiązane z przekroczeniem tygodniowej normy czasu pracy, lecz z przekroczeniem pensum nauczyciela.
Nie można tym samym uznać, że godziny ponadwymiarowe stanowią odpowiednik godzin nadliczbowych, bowiem ich charakter jest zupełnie różny. W doktrynie wskazuje się, że poza tym, że godziny ponadwymiarowe powiązane są jedynie z przekroczeniem wymiaru pensum nauczyciela, kolejną podstawą do odróżnienia godzin ponadwymiarowych od pracy w godzinach nadliczbowych, jest fakt, że za godzinę ponadwymiarową uważa się godzinę przydzieloną nauczycielowi z wyprzedzeniem,
a zatem praca w godzinach ponadwymiarowych ma charakter z góry zaplanowany, jest bowiem przewidziana w planie zajęć. Jest to tym bardziej widoczne, że przypadki, kiedy nauczycielowi można powierzyć pracę ponad obowiązujący go wymiar czasu pracy
w związku z doraźnymi potrzebami pracodawcy (ograniczonymi do potrzeby zastępstwa innego nauczyciela), przewidziano w art. 35 ust. 2a Karty nauczyciela,
w którym uregulowano kwestię godzin doraźnych zastępstw.

Nałożenie na nauczyciela obowiązku pracy w godzinach ponadwymiarowych może mieć miejsce jedynie w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania (art. 35 ust. 1 Karty nauczyciela). Wynika z tego, że konieczność realizacji programu nauczania to jedyna podstawa dla przydzielenia godzin ponadwymiarowych, zatem nie ma możliwości powoływania się w tym zakresie na inne szczególne potrzeby pracodawcy, jak może mieć i często ma to miejsce w przypadku godzin nadliczbowych.

Pomimo pojawiających się w orzecznictwie niejednorodności rzeczowych,
w orzecznictwie Sądu Najwyższego co do zasady dominował do tej pory pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2018 r., III PZP 2/18 (OSNP 2019, nr 1, poz. 6), w którym wskazano, że w Karcie nauczyciela brakuje instytucji godzin nadliczbowych. Akt ten posługuje się odrębną instytucją, a mianowicie godzin ponadwymiarowych, które pozostają w wyłącznej relacji do tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.
Z kolei instytucja godzin ponadwymiarowych nie występuje w ustawie Kodeks pracy (dalej Kodeks pracy).
Reasumując, godziny ponadwymiarowe to dodatkowe lekcje przydzielane nauczycielowi w ramach jego pensum i ustalone wcześniej w planie zajęć. Natomiast godziny nadliczbowe dotyczą pracy wykraczającej poza 40-godzinny tydzień pracy i związanej z dodatkowymi obowiązkami, np. organizacją wycieczek szkolnych, projektami międzynarodowymi czy opieką nad uczniami w dni wolne od zajęć.

Stan prawny na dzień 10 marca 2025 r.