Godziny nadliczbowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego

Warto przypomnieć z poprzedniego opracowania, że godziny ponadwymiarowe to dodatkowe lekcje przydzielane nauczycielowi w ramach jego pensum i ustalone wcześniej w planie zajęć. Natomiast godziny nadliczbowe dotyczą pracy wykraczającej poza 40-godzinny tydzień pracy i związanej z dodatkowymi obowiązkami, np. organizacją wycieczek szkolnych, projektami międzynarodowymi, czy opieką nad uczniami w dni wolne od zajęć.
Przed znaczącym w obszarze możliwości dochodzenia przez nauczycieli roszczeń
z tytułu zapłaty za wypracowane godziny nadliczbowe wyrokiem Sądu Najwyższego
(o czym bliżej poniżej), efektywność dochodzenia wspomnianych roszczeń była niewielka. Pracodawcy, czyli dyrektorzy szkół często odmawiali wypłat, powołując się na brak jasnych regulacji w ustawie Karta Nauczyciela (dalej Karta Nauczyciela). Sąd Najwyższy rozwiał te wątpliwości, uznając, że nauczyciele – tak jak inni pracownicy – mają prawo do rekompensaty finansowej lub czasu wolnego za pracę przekraczającą ustawową normę. Dotyczyć to będzie szczególnie sytuacji takich jak: prowadzenie zajęć pozalekcyjnych, opieka nad uczniami w weekendy czy uczestnictwo w szkolnych wyjazdach.
Zagadnienie prawne, które stało się podstawą omawianego orzeczenia Sądu Najwyższego, wyłoniło się na tle problemu nauczycielki języka angielskiego. Nawiązała ona stosunek pracy na podstawie mianowania, na pełen etat, wraz z prawem do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe oraz godziny doraźnych zastępstw,
a także nagród i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Uprawnienia
i obowiązki wynikające ze stosunku pracy określały oczywiście przepisy Karty Nauczyciela. Z niniejszego należy zatem wnioskować, że nauczycielkę w ramach etatu obowiązywał 40-godzinowy tydzień pracy, w tym 18 godzin lekcyjnych i 1 godzina karciana, wynikająca z art. 42 ust. 2f Karty Nauczyciela.
Przełożony nauczycielki, w trakcie trwania roku szkolnego zlecił jej koordynację projektu edukacyjnego, realizowanego w realiach polskiego systemu oświaty po raz pierwszy. W okresie zatrudnienia powódka (nauczycielka) przepracowała łącznie 377 godzin nadliczbowych. Niniejsze stało się podstawą do wniesienia przeciwko szkole pozwu o zasądzenie na jej rzecz określonej kwoty, stanowiącej wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych wraz z odsetkami ustawowymi oraz odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Sąd pierwszej instancji stwierdzając, że powódka sprostała ciężarowi dowodu wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych wskazał, co następuje: Karta Nauczyciela nie przewiduje zatrudnienia nauczyciela w godzinach ponad 40 godzin tygodniowo, nie zawiera również regulacji w zakresie wynagradzania za godziny przepracowane ponad określony limit 40 godzin tygodniowo. Wobec tego
w sytuacji, w której nauczyciel wykonuje pracę ponad ustawowo określony limit lub też świadczy pracę w soboty i niedziele, ma on prawo do rekompensaty tych godzin
w ramach godzin ponadwymiarowych, a po przekroczeniu tych limitów, jak za godziny nadliczbowe (przy zastosowaniu przepisów Kodeksu pracy w zw. z art. 91c Karty Nauczyciela). Podobnie wypowiedział się sąd drugiej instancji (w wyniku złożonej apelacji).
Trzech sędziów Izby Pracy Sądu Najwyższego (sprawa trafiła w wyniku złożonej skargi kasacyjnej przez stronę pozwaną) stwierdziło w toku rozpoznawania sprawy, że wyłoniło się zagadnienie prawne, które dotyczy kwestii podstawowej i wymaga rozstrzygnięcia przez powiększony skład Sądu Najwyższego: „Czy problematyka pracy w godzinach nadliczbowych nauczycieli została wyczerpująco uregulowana w Karcie Nauczyciela, czy też należy do niej odpowiednio stosować – na podstawie art. 91c ust. 1 Karty – przepisy Rozdziału V Działu Szóstego Kodeksu pracy?”. W ocenie składu Sądu Najwyższego kluczowe bowiem, przed dokonaniem oceny, czy pozwany pracodawca zlecał powódce pracę w godzinach nadliczbowych i czy została ona należycie wynagrodzona, jest rozstrzygnięcie, czy do sytuacji nauczycieli, objętych zastosowaniem Karty Nauczyciela w ogóle mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy odnoszące się do pracy w godzinach nadliczbowych. Kodeks pracy przewiduje pewne wyjątki od tej reguły, ale w przepisach nie ma wyraźnego wyjątku odnoszącego się do nauczycieli. Karta Nauczyciela nie zawiera żadnych w tym zakresie regulacji. Ponadto, sędziowie kierujący pytanie przyznali w jego uzasadnieniu, że ,,(…) rzuca się w oczy, jak wiele dodatkowych zajęć nie mieszczących się w pojęciu godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowała powódka” oraz (…) wydaje się, że brak jest aksjologicznego uzasadnienia, aby praca ta była wykonywana bez wynagrodzenia, zwłaszcza, że na pracodawcy nie ciąży nawet obowiązek jej ewidencjonowania, co powoduje, że nie ma realnego ,,bezpiecznika” zapobiegającego nakładaniu na podległych pracowników zbyt dużej ilości dodatkowych obowiązków”. Niniejsze bardzo mocno koresponduje z zapisami kodeksu pracy, na łamach którego ustawodawca w art. 80 wskazuje, że wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną, i dalej w art. 151¹ § 1, że za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługują określone dodatki.
Sąd Najwyższy w składzie siedmioosobowym dnia 26 lutego 2025 r. (sygn.. akt III PZP 3/24) orzekł, że praca wykonywana przez nauczyciela ponad normy czasu pracy z art. 42 ust. 1 Karty Nauczyciela jest pracą w godzinach nadliczbowych w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy.
Wciąż otwartą kwestią wobec takiego rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego staje się sprawa ewidencjonowania całego czasu pracy nauczyciela. W obecnym stanie prawnym, ewidencję czasu pracy nauczycieli i to jedynie w obszarze zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, rejestruje się i rozlicza w okresach tygodniowych, odpowiednio w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć (art. 42 ust. 7a Karty Nauczyciela). Poza wskazanymi powyżej zajęciami czas pracy nauczyciela nie jest ewidencjonowany i pomijając ewidentne przypadki (np. wycieczki szkolne realizowane w oparciu o karty wycieczki zatwierdzane przez dyrektora szkoły) trudno jest ustalić, czy i kiedy dochodzi do przekroczenia tygodniowej normy czasu pracy. Naliczenie wynagrodzenia za godziny nadliczbowe nauczyciela może więc nastręczać trudności, co zwiększa ryzyko sporu sądowego.

Stan prawny na dzień 24 marca 2025 r.