Prawo obywatela pochodzenia ukraińskiego funkcjonującego w polskim systemie oświaty do świadczeń pieniężnych i niepieniężnych

  1. Art. 29 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym (dalej: Ustawa) reguluje warunki nabywania przez obywateli Ukrainy uchodzących przed konfliktem zbrojnym świadczeń z pomocy społecznej na terytorium RP (dotyczy to oczywiście również osób będących nauczycielami, czy pełniących funkcje pomocy nauczyciela lub inne administracyjno-gospodarcze w placówkach oświatowych). Na gruncie krajowym aktem regulującym warunku uzyskiwania prawa do świadczeń z pomocy społecznej jest zaś ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Dział II tej ustawy rozpoczyna się od enumeratywnego wyliczenia świadczeń, które oferowane są przez pomoc społeczną. Podzielone są one na dwie kategorie: świadczenia pieniężne i świadczenia niepieniężne. Do tej pierwszej grupy należą m.in.: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc na usamodzielnienie oraz kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy. Natomiast do kategorii drugiej ustawodawca zaliczył m.in.: pracę socjalną, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenie społeczne, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencję kryzysową.
  2. W myśl wspomnianego wcześniej art. 29 Ustawy, prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje obywatelowi Ukrainy, o ile spełnia przesłanki określone w tym przepisie, a zatem: przebywa na terytorium RP, jego pobyt jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 Ustawy, został wpisany do rejestru PESEL. Przesłanki te muszą być spełnione łącznie, a zatem osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej musi przebywać na terytorium RP. Wymóg przebywania na terytorium Polski formułowany jest przez ustawodawcę wobec wszystkich grup podmiotów uprawnionych do ubiegania się o przyznanie świadczeń z pomocy społecznej. Zauważyć należy natomiast, że odmiennie niż w art. 5 ustawy o pomocy społecznej analizowany przepis nie warunkuje statusu podmiotu uprawnionego do uzyskania świadczeń z pomocy społecznej z posiadaniem na terytorium Polski miejsca zamieszkania. Prawo do świadczeń z pomocy społecznej nie będzie więc przysługiwało obywatelowi Ukrainy pozostającemu poza terytorium RP, nieistotne pozostaje natomiast t, czy jako osoba ubiegająca się o świadczenie, posiada w Polsce, a jeżeli taj, to gdzie, miejsce zamieszkania. W ten sposób organy pomocy społecznej w odniesieniu di obywateli Ukrainy nie muszą już, jak ma to miejsce w przypadku innych podmiotów uprawnionych do ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej, badać dwóch elementów, tj. faktycznego przebywania i zamiaru stałego pobytu, które istotne są z punktu widzenia oceny miejsca zamieszkania według reguł właściwych dla prawa cywilnego.
  3. W zakresie przesłanki legalności pobytu obywateli Ukrainy na terenie Polski, trzeba zaznaczyć, że komentowane przepisy w żaden sposób nie uzależniają posiadania statusu osoby uprawnionej do ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej od tego, kiedy obywatel Ukrainy opuścił swój kraj. Status ten powiązany jest bowiem wyłącznie z dniem przybycia do Polski. W konsekwencji, ze świadczeń z polskiego systemu pomocy społecznej może skorzystać w istocie każdy obywatel Ukrainy, który przybył do Polski od 24 lutego 2022 r. bez względu na to, kiedy opuścił terytorium Ukrainy. Warto również zaznaczyć, że w tym zakresie analizowany przepis nie jest dość precyzyjny, a wątpliwości interpretacyjne mogą powstać w sytuacji, gdy obywatel Ukrainy, który choć przybył do Polski po 24 lutego 2022 r., to Ukrainę opuścił przez rozpoczęciem działań zbrojnych w tym kraju. Przykładowo taki wnioskodawca przybył do Polski w dniu 24 lutego 2022 r. z terytorium Słowacji, gdzie przebywał po opuszczeniu Ukrainy, do którego doszło w styczniu 2022 r. Niejasności w tym zakresie można próbować usunąć, odwołując się do ogólnego celu komentowanej ustawy, badając każdorazowo, czy dany obywatel opuścił teren swojego kraju w związku z trwającym tam konfliktem zbrojnym.
  4. Organy pomocy społecznej badając zasadność kierowanych do nich żądań, muszą w pierwszej kolejności ocenić sytuację życiową wnioskodawcy. Ustalić bowiem trzeba, czy uzasadnia ona potrzebę przyznania oczekiwanego wsparcia. Takie podejście wynika z istoty pomocy społecznej będącej instytucją, która przejściowo wspiera osoby i rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej, oczekując przy tym od beneficjentów postawy aktywnej, ukierunkowanej na podejmowanie działań zmierzających do samodzielnego zaspokajania ich niezbędnych potrzeb. Tak rozumiana pomoc społeczna – jak podkreśla WSA w Gliwicach – nie może być postrzegana jako stałe źródło środków utrzymania (wyr. Z 6 lipca 2020 r., II SA/Gl 158/20), a oferowane przez nią świadczenia, zgodnie z zapatrywaniem WSA w Warszawie, traktować należy jako pomoc wyjątkową (wyr. Z 9 listopada 2020 r. I SA/Wa 1450/19). Mając więc na uwadze zastępczy charakter tej pomocy, przyjąć należy, że jej interwencja jest uzasadniona jedynie w szczególnie ciężkich sytuacjach życiowych. Niewątpliwie ucieczka z kraju przed skutkami prowadzonych na jego terytorium działań zbrojnych, także stanowi taką ciężką sytuację życiową.
  5. W praktyce organy pomocy społecznej są nie tylko uprawnione, ale w pewnym sensie zmuszone do tego, aby zaspokoić wszystkie potrzeby, nawet tych beneficjentów, którzy spełniają kryteria niezbędne do otrzymania pomocy. Dlatego rozstrzygając o zasadności żądań osób ubiegających się o przyznanie świadczeń z pomocy społecznej, organ powinien zawrzeć w decyzji ustalenia tak dotyczące sytuacji majątkowej i osobistej wnioskodawcy, jak i możliwości finansowych organu pomocy społecznej.
  6. W procesie przyznawania świadczeń z pomocy społecznej obywatelom Ukrainy, trzeba zauważyć, że żaden z przepisów ustawy dotyczących tej materii nie wyłącza stosowania przy rozpatrywaniu ich wniosków obowiązku weryfikowania wysokości dochodu w kontekście ustalonych przez ustawodawcę kryteriów dochodowych. Oznacza to, ze świadczenia mogą być przyznane obywatelom Ukrainy wyłącznie po spełnieniu określonego w art. 8 ustawy o pomocy społecznej kryterium dochodowego przyjmującego odmienną wysokość w przypadku osoby samotnie gospodarującej
    i osoby w rodzinie.
  7. Świadczenia z pomocy społecznej udzielane są z reguły na żądanie osoby zainteresowanej. Jednak zgodnie z treścią art. 102 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, udzielenie takiej pomocy może odbyć się z urzędu. W praktyce przyjmuje się, że działanie organu z urzędu powinno odnosić się przede wszystkim do przypadków, gdy osoba ubiegająca się o jedno świadczenie nie spełnia wymogów formalnych do jego otrzymania, a spełnia wymogi do uzyskania innego świadczenia. W takich przypadkach nie zachodzi nawet potrzeba modyfikowania pierwotnego wniosku.
  8. Rezygnując z konieczności posiadania przez obywateli Ukrainy ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej miejsca zamieszkania na terytorium RP, ważnym aspektem pozostaje właściwość organów. Zmiana jaka została wprowadzona polega na wyłączeniu stosowania przepisów art. 101 ust. 1-4 i 7 ustawy o pomocy społecznej. Wskazano, że gminą właściwą do udzielenia świadczeń jest gmina miejsca pobytu osoby ubiegającej się o te świadczenia. W odniesieniu do określenia ,,miejsce pobytu”, należy dopowiedzieć, że brak jest ustawowej definicji tego pojęcia. Należy w takim przypadku posiłkować się dorobkiem doktryny. Można zatem przyjąć, że miejscem pobytu jest miejscowość, w której dana osoba przebywa przejściowo lub przez dłuższy czas, ale bez zamiaru stałego pobytu. Inaczej mówiąc krótkotrwała nieobecność w miejscu pobytu nie powoduje ustania pobytu w danej miejscowości, natomiast krótka obecność danym miejscu może wystarczyć do określenia go jako miejsca pobytu.
  9. Na zakończenie należy podkreślić, że ustawodawca nie zdecydował się określić w art. 29 Ustawy, na jaki okres przyznawane mają być świadczenia obywatelom Ukrainy. Oznacza to, że świadczenia pieniężne przyznaje się i wypłaca – tak jak ma to miejsce na podstawie art. 106 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej – za okres miesiąca kalendarzowego, począwszy od miesiąca, w którym został złożony wniosek wraz z wymaganą dokumentacją. W przypadku zaś, gdy uprawnienie nie obejmuje pełnego miesiąca, świadczenie przyznaje się za niepełny miesiąc, a kwotę świadczenia ustala się, dzieląc pełne kwoty przez liczbę dni kalendarzowych tego miesiąca i mnożąc przez liczbę dni objętych  świadczeniem.