Wgląd w sytuację rodzinną ucznia

  1. Szkoła, co zapewne nie budzi żadnych wątpliwości, w celu ochrony praw i dóbr uczniów, musi współpracować z różnymi instytucjami zewnętrznymi takimi jak: sąd opiekuńczy, Policja czy ośrodki pomocy społecznej. Warto tę współpracę prowadzić tak, by była istotnym wsparciem, a nie przykrym obowiązkiem. Dlatego w niniejszym opracowaniu podjęta została kwestia wdrożenia procedury wglądu w sytuację rodzinną ucznia, co może być podyktowane takimi okolicznościami jak: permanentne niewypełnianie obowiązku szkolnego, brak reakcji rodziców lub prawnych opiekunów na zły stan psychofizyczny dziecka, uzasadnione podejrzenie niewłaściwego realizowania władzy rodzicielskiej lub opieki nad dzieckiem, występowanie zachowań ryzykownych uczniów, w tym powtarzających się przejawów demoralizacji czy sprawstwa czynów karalnych (gdzie wcześniejsze działania sygnalizacyjne szkoły pod adresem rodziców, nie przynosiły żadnych skutków, gdy zaistniałe sytuacje godzą bezpośrednio w zdrowie lub życie ucznia lub naruszają jego prawa i dobro).
  2. Podejmując przedmiotowe zagadnienie, należy na wstępie przypomnieć treść art. 572 § 1 ustawy Kodeks postępowania cywilnego (dalej k.p.c.): ,,Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy”, i art. 572 § 2 tejże ustawy: ,,Obowiązek wymieniony w § 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi”. Warto pamiętać, że szkoła nie określa działań, które powinien podjąć sąd opiekuńczy. W sytuacjach wyjątkowych można we wniosku wyrazić opinię placówki, co do postępowania zewnętrznego, np. w kwestii konieczności natychmiastowego odseparowania ucznia od rodzica, jako tworzącego środowisko patologiczne, godzące w prawidłowy rozwój społeczny i psychofizyczny dziecka. Sąd po uzyskaniu takiego zawiadomienia przeprowadzi postępowanie, którego celem będzie wydanie odpowiedniego zarządzenia (przy założeniu oczywiście, że dobro dziecka faktycznie zostało lub wciąż jest zagrożone). Zarządzenia opiekuńcze sądu mogą być wszelakie, co wskazuje teza postawiona przez SN w postanowieniu z dnia 4.03.1999 r.: ,,(…) sąd opiekuńczy może wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka, a więc – jakiego wymaga troska o prawidłowy duchowy, psychiczny i fizyczny rozwój dziecka”. Trzeba również pamiętać, że zarządzenia opiekuńcze sądu posiadają dyrektywę profilaktycznego działania sądu. Nakazuje ona podjęcie ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka, by zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego lub nieudolnego jej sprawowania.
  3. Złożenie zawiadomienia do sądu opiekuńczego uzasadniającego wszczęcie postępowania z urzędu, wymaga odniesienia się do właściwości miejscowej sądu. Niniejszą określa art. 569 § 1 k.p.c., zgodnie, z którym właściwy jest wyłącznie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy. Co do miejsca zamieszkania dziecka, to należy odnieść się do art. 26  k.c.: ,,miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej” i dalej: ,,Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy”.  Zasada właściwości miejscowej sądu nie ma zastosowania w wypadkach nagłych, kiedy to sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy. Należy podkreślić wyjątkowy charakter orzeczeń wydawanych przez inny sąd opiekuńczy niż sąd miejsca zamieszkania osoby, której postanowienie dotyczy. Orzecznictwo SN wskazuje na pewną intencję ustawodawcy, aby sprawy osób podlegających sądowi opiekuńczemu toczyły się w miarę możliwości przed tym samym sądem. Sąd ten, dysponuje bowiem wówczas pełnym materiałem odnoszącym się do danej osoby pozostającej pod władzą rodzicielską lub opieką, i jego dalsze rozstrzygnięcia dotyczącej tej osoby nie mają charakteru przypadkowego, a są kontynuacją poprzednich orzeczeń i zarządzeń. Tylko w ten sposób sąd może spełnić właściwie swoją opiekuńczą funkcję. Postanowienia sądu opiekuńczego są skuteczne i wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było – z chwilą ich wydania.
  4. Działania sądu opiekuńczego winny być przeprowadzone szybko. Taki obowiązek działania sądu w sprawach opiekuńczych zagwarantowany jest przez art. 7 konwencji o wykonywaniu praw dzieci, zgodnie z którym: ,,Prowadząc postępowanie dotyczące dziecka, organ sądowy ma obowiązek szybkiego działania w celu uniknięcia nieuzasadnionej zwłoki, a także niezbędne jest istnienie przepisów zapewniających bezzwłoczne wykonanie orzeczeń. W przypadkach pilnych, organ sądowy powinien mieć, jeżeli zachodzi taka potrzeba, prawo zarządzenia natychmiastowego wykonania orzeczeń”.
  5. Niezbędnym jest również dokonanie wzmianki o prawie dziecka do bycia informowanym i do wyrażania stanowiska w toku postępowania, co zagwarantowane jest przez art. 3 konwencji o wykonywaniu praw dzieci, zgodnie z którym: ,,Dziecko, uznane według prawa wewnętrznego za mające wystarczające rozeznanie, w dotyczącym go postępowaniu przed organem sądowym powinno mieć przyznane i samo może żądać przyznania następujących praw: a) do otrzymania wszystkich istotnych informacji; b) do pytania go o zdanie i do wyrażania swojego stanowiska; c) do bycia informowanym o ewentualnych skutkach jego stanowiska oraz o ewentualnych skutkach każdej decyzji”.
  6. Inną podstawą informowania podmiotów zewnętrznych o uzasadnionym podejrzeniu wystąpienia sytuacji kryzysowej w danej rodzinie, której skutkiem zewnętrznym jest naruszenie praw i dobra ucznia (w tym również ucznia pochodzenia ukraińskiego) jest art. 11 Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, gdzie czytamy, że w przypadku, gdy ośrodek pomocy społecznej albo centrum usług społecznych poweźmie informację o rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, pracownik socjalny ośrodka pomocy społecznej albo centrum usług społecznych przeprowadza w tej rodzinie wywiad środowiskowy, na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.
  7. W świetle przepisu art. 107 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, rodzinny wywiad środowiskowy ma na celu ustalenie sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej. Stanowi on zatem swoiste postępowanie dowodowe, a z uwagi na to, że sporządzany jest na urzędowym formularzu, jest jednocześnie protokołem w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, do którego należy stosować art. 68 § 1 i 2 kpa. Osoby biorące udział w sporządzeniu wywiadu środowiskowego powinny go zatem podpisać bezpośrednio po udzieleniu wyjaśnień, a odmowę lub brak podpisu należy omówić w protokole. Wywiad przeprowadza się w miejscu zamieszkania osoby lub rodziny albo w miejscu ich pobytu. Nie ulega wobec tego wątpliwości, że miejscem pobytu jest miejsce, gdzie dana osoba faktycznie przebywa, i to nawet tymczasowo. Wywiad przeprowadza się w terminie 14 dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o konieczności jego przeprowadzenia. W sprawach niecierpiących zwłoki, wymagających pilnej interwencji pracownika socjalnego, wywiad przeprowadza się niezwłocznie, nie później niż w terminie 2 dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o potrzebie podjęcia interwencji. W ramach przeprowadzonego wywiadu pracownik socjalny dokonuje analizy i diagnozy sytuacji danej osoby lub rodziny i formułuje wnioski z nich wynikające, stanowiące podstawę planowania pomocy.   
  8. Po przeprowadzeniu wywiadu, pracownik socjalny dokonuje analizy sytuacji rodziny. Jednym z wniosków wynikających z niniejszej analizy może być konieczność przydzielenia rodzinie asystenta rodziny. Wówczas pracownik socjalny ośrodka pomocy społecznej albo centrum usług społecznych występuje odpowiednio do kierownika ośrodka pomocy społecznej albo dyrektora centrum usług społecznych z wnioskiem o jego przydzielenie. Do zadań asystenta rodziny należy w szczególności: udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów psychologicznych; udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów wychowawczych z dziećmi; motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych; udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych; podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin; prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci; sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach czy współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny;
  9. Dyskusyjną kwestią pozostaje ta dotycząca informowania rodziców o podjętych działaniach na rzecz ucznia z wykorzystaniem podmiotów zewnętrznych. Przepisy nie regulują tego, czy należy poinformować rodzica/opiekuna o zgłoszeniu sprawy do sądu czy na Policję. Jest to kwestia, która winna być uregulowana w przepisach wewnętrznych szkoły np. w Standardach Ochrony Małoletnich. Nie stoi jednak nic na przeszkodzie, aby przyjąć określony sposób informowania rodziców o zamiarze złożenia pisma lub o jego złożeniu wraz z wyjaśnieniami powodów takiej interwencji i o tym, jak może wyglądać dalsze postępowanie instytucji zewnętrznych. Pozwala to budować relacje, które w działaniach na poziomie szeroko rozumianego bezpieczeństwa dziecka są pożądane, a z drugiej strony nie stawiają pracowników szkoły w roli donosicieli.
  10. Zatem w tym procesie informowania instytucji zewnętrznych o sytuacjach kryzysowych związanych z uczniem, zawsze warto najpierw wyczerpać wszystkie możliwości oddziaływania z poziomu szkoły. Dążyć do poprawy sytuacji, a dopiero gdy rozwiązania zawiodą, kierować sprawę do zewnętrznych instytucji. Należy pamiętać, że wniosek do sądu czy do ośrodka pomocy społecznej o wgląd w sytuację rodzinną nie jest zakończeniem pracy z rodziną i uczniem. Wręcz przeciwnie, powinno to rozpocząć nowy etap tej współpracy, który będzie wspomagany zewnętrznie (np. przez kuratora czy asystenta rodziny).

Stan prawny na dzień 24 maja 2024 r.