„Jedność w różnorodności - idea i rzeczywistość. 30 lat edukacji integracyjnej w Polsce”
Relacja z konferencji
„Jedność w różnorodności - idea i rzeczywistość. 30 lat edukacji integracyjnej w Polsce”, pod takim tytułem, w dniach 26-27 września 2019 r., odbyła się w Warszawie Międzynarodowa Konferencja Pedagogiki Specjalnej z cyklu OSOBA. Konferencja była kontynuacją naukowych spotkań zainaugurowanych
w 2003 r., który Rada Unii Europejskiej ustanowiła Europejskim Rokiem Osób Niepełnosprawnych. W 2019 roku nawiązując do 30. rocznicy edukacji integracyjnej w Polsce, przez dwa dni obrad kontynuowano tradycję wielowątkowych rozważań tematycznych. Prof. dr hab. Joanna Głodkowska (APS, Warszawa), przewodnicząca Komitetu Naukowego w swoim wystąpieniu odniosła się do edukacji w perspektywie modelu zmian ku edukacji wg różnic.
Jej zdaniem szkoła może mieć różne „imiona” (specjalna, powszechna, masowa, ogólnodostępna,..), ważne by celebrowała wszelkie różnice i nadawała im wartości, bowiem „różnice nadają sens bycia razem i wyznaczają dążenie do jedności mimo istniejących zróżnicowań”. Pamiętać należy, że podstawą integracji są więzi międzyludzkie (prof. H.Żuraw, UPH, Siedlce), które powstają na poziomie jednostki i potrzeba wielu różnych działań i na różnych poziomach,
by skutecznie zaistniała integracja. Na rolę wrażliwości społecznej „w projektowaniu, dostarczaniu i ocenie działań skoncentrowanych na osobę” zwrócił uwagę
prof. John J. Wheeler (USA). Zaznaczył jak istotna jest społeczna adekwatność procedur i społeczne znaczenie skutków leczenia osób z niepełnosprawnością. Zalety społecznej ważności dla promowania pierwszych terapii u osób są znaczące i obejmują potencjał większego zaangażowania uczestników i rodzin, zwiększonego przestrzegania leczenia i większego zadowolenia z leczenia przez wszystkie strony, w tym nauczycieli, terapeutów, członków rodziny i osoby
z niepełnosprawnością. Na wczesną interwencję dziecięcą jako podstawę zrównoważonego rozwoju zwróciła uwagę prof. Ana Maria Serrano (Portugalia). Pierwsze kroki na rzecz wspierania rodzin wychowujących dzieci z zburzeniami rozwoju stanowią niezwykle istotny czynnik w budowaniu lepszego
i integracyjnego społeczeństwa. Rodzina ma ogromny wpływ na rozwój dziecka, zatem cała rodzina, nawet ta wielopokoleniowa, powinna być jak najszybciej upodmiotowiona we wszystkich działaniach interwencyjnych. Prof. dr hab. Andrzej Twardowski (UAM, Poznań) podkreślał wpływ interakcji z rówieśnikami
na rozwój poznawczy, społeczny i emocjonalny dziecka. Przekonywał, że teoretyczne podstawy tutoringu rówieśniczego oraz rodzaje nauczających strategii
w relacjach rówieśniczych mają niezwykłe znaczenie dla budowania proinkluzyjnej świadomości i klimatu w klasie szkolnej. Wystąpienie prof. Patricii O’Brien (Australia), dotyczyło przekraczania granic i włączania osób z niepełnosprawnościami na poziom edukacji uniwersyteckiej w Sydney. Na przykładzie „głosu studenta i wykładowcy” zilustrowała w jaki sposób „jedność w różnorodności” umożliwiła uczniom z niepełnosprawnością intelektualną, samodzielną aktualizację wiedzy poprzez zwiększenie ich odpowiedzialności i autonomii jako dorosłych ludzi. Zgodnie z filozofią Marii Grzegorzewskiej, wskazała,
że włączenie na poziomie wyższym oznacza „dobry uniwersytet dla wszystkich”. Prof. dr hab. Grażyna Dryżałowska (UW) omawiając podjęła próbę oceny zamierzonych i niezamierzonych konsekwencji upowszechniania integracyjnego kształcenia. Pomimo 30 lat funkcjonowania otwartego szkolnictwa, wciąż nie są to „szkoły dla wszystkich”. Skuteczność oddziaływań w szkołach ogólnodostępnych w pracy z uczniem z niepełnosprawnością „jest raczej pozorna”. Z badań prof. dr hab. Zenona Gajdzicy (UŚ, Cieszyn) wynika, że „ubywa nauczycieli widzących integrację jako sukces szkoły” czy też „sukces w Polsce”. Jak się okazuje sukcesy edukacji nie należą do popularnych tematów badawczych, a przecież mogły by być wzorcem dobrych praktyk, dopełnieniem całościowego obrazu, narzędziem wyjaśniającym, czy też narzędziem wspomagającym budowanie teorii pedagogicznych. Wystąpienie prof. dr hab. Doroty Podgórskiej-Jachnik (UKW, Bydgoszcz) poświęcone było zastosowaniu w pedagogice specjalnej koncepcji relacyjności oraz autonomii relacyjnej. Pojęcia te, odnoszące się na gruncie teorii społecznej do idei współzależności, zakładają przestrzeń społecznej wymiany, dzięki której są możliwe i zachodzą procesy integracyjne. Zdaniem wykładowcy, przestrzeń do wykorzystania tej koncepcji w pedagogice specjalnej może wypełnić negocjowanie warunków integracji społecznej i autonomii w sytuacji niepełnosprawności. Prof. dr hab. Piotr Majewicz (UP, Kraków) przedstawił „psychospołeczny potencjał uczniów z niepełnosprawnością” z perspektywy psychologii pozytywnej. Jego zdaniem uczniowie z niepełnosprawnością uczestniczący w różnych formach edukacji (specjalnej, integracyjnej, inkluzyjnej), powinni przede wszystkim móc rozwijać własny potencjał, pomimo tego, że napotykają na mniejsze lub większe utrudnienia i bariery w procesie uczenia się
i funkcjonowania społecznego. Psychologia pozytywna, która jest nauką o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, skupia się na konstruktywnych aspektach życia psychicznego i społecznego. W tym kontekście rehabilitacja osób z niepełnosprawnością ukierunkowana jest przede wszystkim na posiadane zasoby oraz wspomaganie ich rozwoju. Prof dr hab. Marzena Dycht (UKSW, Warszawa) podkreśliła, że w dobie współcześnie dokonujących się w Polsce głębokich zmian społecznych, zwłaszcza w edukacji osób z niepełnosprawnością, namysł nad zadaniami, funkcjami i perspektywami współczesnej edukacji specjalnej wydaje się szczególnie potrzebny. Przygotowanie merytoryczne placówki oświatowej to przede wszystkim podnoszenie kompetencji nauczycieli, zatrudnianie specjalistów z pedagogiki specjalnej, dobrze zorganizowana pomoc psychologiczno-pedagogiczna, jak również stała współpracą i wymiana doświadczeń między pracownikami. Wystąpienie dr hab. Remigiusza Kijaka (UW) dotyczyło dwóch wymiarów przestrzeni życia osób z niepełnosprawnością intelektualną - partnerstwa i rodzicielstwa, które są wpisane w kontekst "negocjowania roli" - "negocjowania przestrzeni" życia. Prof.Tetiana Skrypnyk (Kijów) przekonywała,
że wdrożenie procesu zarządzania klasą znacznie zwiększa motywację uczniów do nauki, pomaga stworzyć specjalną atmosferę w klasie, przyjaźń między uczniami i wzajemne wsparcie. Autorka przedstawiła systematyzację zasobów technologii zarządzania klasą, które poprawiają rozwój inteligencji emocjonalnej
u uczniów o specjalnych potrzebach. Chodziło jej przede wszystkim o takie cechy, jak odpowiedzialność społeczna, elastyczność, tolerancja na stres, kontrola impulsywności. Otoczenie ma budować poczucie bezpieczeństwa ucznia z niepełnosprawnością. Uczeń powinien mieć możliwość zaspokojenia potrzeby szacunku do samego siebie, jak również przeżywania wspólnych doświadczeń w grupie klasowej. Dobrze zarządzane otoczenie w sali lekcyjnej znacząco wpływa na zdrowie społeczne ucznia, kształtuje pozytywne zachowania społeczne. Celem referatu prof. dr hab. Joanny Konarskiej (KAAFM) pn. „Aura wychowawcza kreowana przez system wartości i potrzeb preferowanych w rodzinach osób z niepełnosprawnością” było ukazanie specyficznych warunków kształtowania osobowości dziecka z niepełnosprawnością poprzez pryzmat systemu wartości i potrzeb członków jego rodziny. Poznanie dalekosiężnych skutków kryzysu wartości rodzin osób z niepełnosprawnością jest ważnym argumentem dla zasadności organizowania odpowiedniej terapii psychologicznej przeznaczonej
dla rodzin osób z niepełnosprawnościami. Bazowa potrzeba psychologiczna zaczyna się od pierwszych etapów życia dziecka i wiąże się z zaspokojeniem potrzeby bezpieczeństwa. Autorka podkreśliła, że kolejność pojawiania się kolejnych potrzeb nie jest przesądzona, jednak zawsze wiążą się one z rzeczywistymi warunkami życia i zawsze są związane z wartościami tej konkretnej grupy. Dysfunkcjonalna rodzina to często rodzina z dzieckiem z niepełnosprawnością, której nie udzielono w porę odpowiedniej pomocy psychologicznej. Prof. Maria del Mar Badia, wykładowca na Autonomicznym Uniwersytecie w Barcelonie przedstawiając referat pt. „Włączenie edukacyjne poprzez program PROSEL”, wskazała na znaczenie „włączających sal lekcyjnych”, które stwarzają nowe możliwości członkostwa w grupie i tworzenia efektywnych środowisk edukacyjnych. Aby ułatwić sukces włączania, ważne jest, aby wszyscy członkowie klasy oraz ich nauczyciele rozwijali umiejętności pozwalające zrozumieć się nawzajem oraz skutecznie komunikować i współpracować. Zarówno uczniowie niepełnosprawni, jak i ci, którzy nie są niepełnosprawni, mają prawo do nauki w najmniej ograniczającym i najbardziej odpowiednim środowisku.
Ruch w kierunku mniej ograniczających środowisk jest nie tylko zjawiskiem szkolnym; jest to zjawisko społeczne, którego ostatecznym celem jest to, by osoby
z wszelkimi rodzajami niepełnosprawności żyły, pracowały i były kształcone we własnych społecznościach. Z tego powodu konieczne jest, aby szkoły dostosowywały się do potrzeb wszystkich uczniów. Jeśli nie będziemy działać w tym kierunku, to można sobie wyobrazić, że umiejętności niezbędne
do skutecznego życia i pracy z uczniami nie rozwiną się. Dr Małgorzata Zgoda z Międzynarodowego Centrum Słuchu i Mowy w Kajetanach przedstawiła realizacji Programu Implantów Ślimakowych w Polsce oraz jego wpływu na sytuację edukacyjną dzieci głuchych. Podkreśliła konieczność jak najszybszego założenia dziecku implanta, bowiem „opóźnienia na starcie nie jesteśmy w stanie nadrobić rehabilitacją”. Prof. dr hab. Anna Firkowska-Mankiewicz oraz dr Marta Bielawska (APS, Warszawa) przedstawiły wnioski z badań dot. „Opinii przyszłych nauczycieli z Polski i z Ghany o przygotowaniu do pracy w warunkach edukacji włączającej”. Wynikało z nich, że dużo więcej niezrozumienia problemu i oporu towarzyszy studentom polskim. Przyczyna takiego stanu rzeczy upatrywana jest w przygotowaniu nauczycieli do zawodu, ponieważ w chwili obecnej wciąż istnieje duża rozbieżność między tym czego studenci uczą się na studiach a tym
co spotykają w rzeczywistości. Prof. Su-Jan Lin (Tajwan) przedstawiła „Edukację włączającą na Tajwanie”. Stworzono ją w oparciu o ustawodawstwo o zasięgu krajowym oraz politykę samorządową. Ustawa o edukacji specjalnej wyraźnie wprowadza zasadę braku odrzucenia, edukację włączającą oraz elastyczność
w programie nauczania i ocenie. Profesor oceniła, że w praktyce, samorządy i szkoły stosują się do tych przepisów dość dobrze. Prof. Olena V. Martynchuk (Kijów), omówiła 20-letnie, szeroko zakrojone reformy edukacyjne na rzecz wdrożenia koncepcji nowej szkoły ukraińskiej, gdzie edukacja włączająca jest jedną
z ważnych części tych reform. Istotne wysiłki wielu interesariuszy - instytucji rządowych, organizacji obywatelskich, naukowców, nauczycieli - koncentrują się
na rozwoju polityki edukacyjnej i jej praktycznej realizacji. Temat prowadzonych przez nią badań jest jednak uwarunkowany istniejącą sprzecznością między konkretnymi krokami w kontekście reform edukacyjnych zgodnie z koncepcją nowej szkoły ukraińskiej a rzeczywistą sytuacją jej wdrożenia w praktyce szkolnej. Na zakończenie drugiego dnia obrad odbyły się jeszcze sesje tematyczne podczas których omawiano wyniki badań doktoranckich oraz warsztaty metodyczne. Podsumowując, idea normalizacji i autonomii życia osób z niepełnosprawnością stanowi ważne źródło złożonego i wieloaspektowego procesu edukacji włączającej. Wspólna edukacja uczniów wymagających specjalnej realizacji ich potrzeb edukacyjnych z ich sprawnymi rówieśnikami stwarza korzystne warunki realizacji „dobrej szkoły dla wszystkich”. Ludziom z niepełnosprawnością trzeba dać narzędzia ułatwiające im funkcjonowanie, wzmacniające ich w rozwoju oraz ułatwiające im samostanowienie o sobie. Urzeczywistnianie tej idei wymaga jednak ogromnego i odpowiedzialnego zaangażowania wszystkich podmiotów,
w tym uczniów, nauczycieli, rodziców, społeczności lokalnych oraz organizacji i instytucji państwowych. Złożoność i wielowymiarowość procesu edukacji integracyjnej, jak również jej znaczenie dla kształtowania nowego modelu społeczeństwa włączającego wskazuje na wysoką rangę tak obszernej debaty w gronie teoretyków i praktyków.
Władysława Hanuszewicz
konsultant ODN w Słupsku