Aktywne słuchanie muzyki klasycznej drogą przeżycia estetycznego

Utworzono: 17-03-2020

Motto:„Życie pozbawione muzyki jest ogromnym błędem”.

Fryderyk Nitzsche ( 1844-1900)

1. Idea kontaktu z muzyką

Słuchanie muzyki i zapoznanie dzieci i młodzieży z dorobkiem kultury muzycznej minionych epok oraz wybitnymi twórcami różnych narodów jako forma aktywności muzycznej w szkolnictwie ogólnokształcącym nie ma długiej tradycji, jak śpiew, gra na instrumentach, ruch z muzyką, czy tworzenie. Poznanie literatury muzycznej w kontekście całej historii kultury pojawiło się w programach muzyczno - edukacyjnych oraz postulatach powszechności nauczania dopiero w XX wieku. Wówczas powstały środki audiowizualne i nośniki umożliwiające odtwarzanie dźwięku: radio, gramofon, magnetofon, telewizja, wideo i komputer. Pojawiły się pierwsze radiowe audycje muzyczne i transmisje koncertów w telewizji. Z czasem muzyka klasyczna stawała się ogólnodostępna, a od początku lat osiemdziesiątych jest to już gałąź przemysłu na skalę światową. Pod względem ilości sprzedawanej klasyki przeważa rynek USA i Japonii, chociaż i w Polsce w ostatnich latach sprzedaje się więcej muzyki klasycznej niż kiedykolwiek. Z radością należy podkreślić, iż w coraz to bardziej przystępnych cenach. Kolekcję przebojów muzyki klasycznej na dobrym poziomie wykonawczym można już skompletować nie tylko w profesjonalnych sklepach muzycznych, działach Empiku, ale także w popularnych salonach prasowych. Również istotny jest fakt przepełnionych obecnie sal koncertowych, filharmonii, oper i teatrów.

Nie tylko sam rozwój techniki miał wpływ na udostępnianie kultury. Istotne okazało się powszechne nauczanie, jak z tych dóbr korzystać i jak rozbudzić u słuchaczy potrzebę kontaktu z wartościową muzyką. Umożliwienie kontaktu z wielkimi dziełami sztuki prowadzące do przeżyć estetycznych, a także ukazanie różnych funkcji sztuki znalazło się w podstawie programowej kształcenia ogólnego jako nadrzędne zadanie nauczyciela muzyki na wszystkich etapach kształcenia.

2. Cele percepcji muzyki

Proces percepcji muzyki to złożone zjawisko na pograniczu dwóch dziedzin naukowych: psychologii i teorii muzyki. Inaczej mówiąc jest to przeżycie emocjonalne, któremu towarzyszy intelekt, czyli procesy poznawcze.

Muzyka może pełnić różnorodne funkcje:

estetyczna - doznanie zmysłowe, czyli przyjemność słuchowa wzbudzona przez muzykę,
emocjonalno-terapeutyczna (katarktyczna) - poruszenie i wzburzenie uczuć, dające wytchnienie. Muzyka działając na zmysły, uczucia, wyobraźnię, intelekt przyczynia się do harmonizowania życia wewnętrznego człowieka przywracając równowagę psycho-fizyczną i sprawne funkcjonowanie organizmu.
poznawcza - poznanie wybranej literatury muzycznej różnych epok i narodów. Jest to droga do uzyskania informacji o dziele, budowie formalnej utworu, wyrazie, nastroju, środkach wykonawczych, cechach stylu kompozytorskiego, „klimacie” epoki.
uchwycenie i analiza muzycznego porządku i zawartych w nim matematycznych proporcji – szczegółowe wniknięcie w strukturę utworu. Już Pitagoras w V w.p.n.e. wysunął tezę, iż matematyka wyjaśnia świat muzyki. Harmonijne brzmienie zależne jest od stosunków liczbowych. Tak więc logiczne prawa matematyki wprowadzają do chaosu dźwięków porządek, piękno i harmonię ( Vogt M., 2004 )

W tym przypadku istnieje jednak zagrożenie satysfakcji emocjonalnej

na odbiór czysto analityczny i matematyczny.

kształcenie słuchu muzycznego.

Słuchanie i przeżywanie muzyki ma charakter subiektywny i bardzo osobisty. Nie istnieje właściwa, bądź niewłaściwa reakcja emocjonalna na wysłuchany utwór. Dla jednych słuchaczy reakcja na muzykę jest wyłącznie irracjonalna, służąca zaspokajaniu pewnych potrzeb warunkujących wewnętrzną równowagę psychiczną człowieka, takich jak: potrzeba odprężenia, rekreacji, relaksu, w tym również duchowego spełnienia. Natomiast dla innych ma charakter racjonalny, poznawczy.

Słuchanie muzyki jest procesem, który winien rozpoczynać się wcześnie. Stąd już przed nauczycielem przedszkola staje trudne zadanie wprowadzania dziecka w świat muzyki.

Percepcja muzyki odbywa się na różnym poziomie dokładności, a jego stałe podnoszenie jest zasadniczym calem nauczania. Równie istotne jest rozumienie muzyki, ale i jej emocjonalne odczuwanie. Jednakże percepcja muzyki nie może mieć wyłącznie charakteru czysto poznawczego, jak to się dzieje obecnie w wielu polskich szkołach. Muzyka przestała się już różnić od innych przedmiotów: biologii, historii, czy nawet matematyki. Zakres wiadomości, objętych programem nauczania wraz z obowiązkowym „odsłuchaniem” bogatego materiału repertuarowego, charakterystycznego dla poszczególnych epok, przesłonił cel najistotniejszy, jakim jest estetyczne przeżycie muzyki jako rodzaj duchowego spełnienia.

Najlepsza jest sytuacja, kiedy to wraz z emocjonalnym przeżyciem danej muzyki, rośnie potrzeba wiedzy o niej. Na koncertach, kiedy słuchacze wiedzą, czego słuchają doznają dodatkowej przyjemności. Nie jest to jednak warunek, aby utwór nas zachwycił. Natomiast jest to gwarancja pełnej percepcji dzieła.

3. Czynniki warunkujące percepcję muzyki

Na rozumienie muzyki i jej estetyczne przeżycie mają wpływ:

poziom zdolności muzycznych – słuch wysokościowy, słuch harmoniczny, poczucie rytmu, poczucie tonalne, pamięć i wyobraźnia muzyczna,
poziom zdolności ogólnych – spostrzegawczość, sprawność myślenia, wyobraźnia, pamięć, uwaga, inteligencja,
zasób doświadczeń i własna aktywność muzyczna (śpiew, gra na instrumentach),
umiejętność percepcji elementów i struktur muzycznych,
muzykalność, czyli zdolność do emocjonalnego przeżywania muzyki,
wrażliwość estetyczna, dla której przeżycie staje się potwierdzeniem ukrytego w niej sensu,
znajomość kultury muzycznej, czyli posiadanie pewnego zakresu wiedzy muzycznej (jeśli np. nie wiemy, na czym polega budowa formalna utworu np. fuga, sonata to trudno je w muzyce odnaleźć).

Od tych czynników, jak również własnego smaku muzycznego zależy rozumienie muzyki i jej estetyczne przeżycie. Jednakże nie chodzi tutaj o samą wiedzę. Nie wystarczy bowiem znajomość cech charakterystycznych poszczególnych stylów, aby go słuchowo rozpoznać. Istotne jest doświadczenie wielokrotne w osłuchaniu się z muzyką, typową dla danego stylu poprzez wytworzenie pewnych nawyków słuchowych.

Utwór muzyczny może podobać się słuchaczowi ze względu na następujące czynniki:

„brzmienie, barwę ( wraz z artykulacją, dynamiką i brzmieniem harmonicznym ) i właściwości użytych instrumentów oraz sposób wykorzystania ich przez kompozytora,
urok stylu danej epoki,
indywidualny styl kompozytora,
tematy melodyczne utworu,
budowa kompozycji, jej mistrzostwo i doskonałość,
jakości wyrazowe muzyki,
sposób wykonania, interpretacja utworu”( B.Smoleńska – Zielińska, 1991, s.10 ).

4. Słuchanie muzyki jako forma aktywności muzycznej dzieci i młodzieży na wszystkich etapach kształcenia

Program muzyki w szkole zakłada na wszystkich etapach kształcenia, zaczynając od poziomu elementarnego pięć podstawowych form oddziaływania na dziecko muzyką. Są to: śpiew, gra na instrumentach, ruch z muzyką, tworzenie i percepcja, czyli kontakt z muzyką artystycznie wartościową. „Przeżycie estetyczne – odczucie piękna muzycznego i wartości w muzyce – opiera się na percepcji jak najwięcej ilości płaszczyzn utworu muzycznego, choćby takich, jak forma, brzmienie, wyraz, styl” ( M.Przychodzińska, 1990, s.15).

Podstawa programowa zakłada wśród celów edukacyjnych między innymi: rozwijanie muzykalności, wrażliwości muzycznej, umiejętności refleksyjnego słuchania oraz wprowadzenie uczniów do aktywnego uczestnictwa w kulturze. Zadaniem szkoły jest więc umożliwienie kontaktu z wielkimi dziełami sztuki, w tym różnorodność muzyki ojczystej, również regionalnej oraz muzyki innych narodów i regionów świata.

Percepcja muzyki i jej rozumienie to proces długotrwały, ale winien rozpoczynać się w miarę wcześnie. Słuchanie muzyki jest formą trudną do realizacji, szczególnie u dzieci w młodszym wieku szkolnym, które mają ograniczone możliwości koncentracji uwagi. Dlatego tak bardzo istotne w odbiorze jest maksymalne zaktywizowanie słuchacza, poprzez stawianie określonych zadań muzycznych, mających na celu zachęcenie do słuchania muzyki i jej emocjonalnego przeżycia. Takie możliwości daje metoda aktywnego słuchania muzyki, która na etapie wczesnoszkolnym i szkoły podstawowej nie ma w zasadzie alternatywy. Słuchanie poza tym ma wymiar synkretyczny, zintegrowany z innymi formami aktywności muzycznej, jak: śpiew, gra na instrumentach, ruch z muzyką i tworzenie.

5.Aktywne słuchanie muzyki według metody Batii Strauss

Metodę tę poznałam w trakcie studiów systemu Carla Orffa w Akademii

Muzycznej w Warszawie. Słuchanie muzyki aktywnymi metodami wg koncepcji Batii Strauss zaprezentował Jacek Tarczyński. W tym czasie otrzymałam również bogaty materiał dydaktyczny w języku niemieckim ze spotkania z Batią Strauss, które odbyło się w Akademii Muzycznej w Gdańsku. Po przetłumaczeniu, nieomalże od razu realizowałam z dziećmi przedszkolnymi, młodzieżą i studentami kierunków muzycznych. Reakcje były zdumiewająco pozytywne. Uważam, iż szczególnie w pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, metoda ta nie ma alternatywy.

Batia Strauss z pochodzenia Izraelka. Solidne wykształcenie muzyczne otrzymała w USA, gdzie ukończyła konserwatorium muzyczne. Kiedy powróciła do kraju przez kilka lat pracowała jako nauczyciel fortepianu i dyrygent znakomitych chórów. Następnie podjęła pracę w Muzycznym Studium Nauczycielskim w Tel Awiwie, a także w Akademii Muzycznej im. Artura Rubinsteina w Jerusalem, gdzie kierowała Działem Nauczania Muzyki. Pasją jej życia było opracowanie atrakcyjnego, a jednocześnie skutecznego sposobu rozpropagowania muzyki klasycznej wśród dzieci. Po latach eksperymentów taką metodę stworzyła, została ona zaakceptowana przez Izraelskie Ministerstwo Edukacji i uznana za standard edukacyjny polecany szkołom do powszechnego stosowania. Autorka wiele podróżowała po świecie, prowadząc warsztaty muzyczne dla nauczycieli, metodyków i studentów muzycznych kierunków nauczycielskich. Polskę odwiedziła w 1996 roku, gdzie zaprezentowała swoją metodę aktywnego słuchania muzyki w Akademii Muzycznej w Warszawie i Gdańsku.

Drogą poznania utworu i ukazania jego najbardziej charakterystycznych elementów: rytm, harmonia, melodia, dynamika, barwa, czy budowa utworu jest maksymalnie zaktywizowanie uwagi słuchacza poprzez powierzenie określonego zadania w trakcie percepcji. Jest to np. prosta instrumentacja do utworu, proste formy taneczne, zabawy muzyczno-ruchowe z elementami fabularyzacji i pantomimy. Sugestie metodyczne następują przed wysłuchaniem utworu. Jest to na przykład przećwiczony z wykorzystaniem instrumentów perkusyjnych temat rytmiczny i uważne słuchanie, w którym miejscu pojawi się w utworze, by włączyć się do gry, podporządkowanej tempu utworu. Może to być również wyćwiczony temat melodyczny i „włączenie się śpiewem” w jego wykonanie. Również są to proste układy choreograficzne opracowywane do utworów. Można także wyznaczyć zadania po wysłuchaniu utworu, np.: poprzez wyrażenie muzyki w formie plastycznej, przygotowanie scenki dramatycznej związanej z charakterem utworu, czy też nadawanie tytułów wysłuchanym utworom.

Wybór utworów jest dowolny, w zależności od założonych do osiągnięcia celów. Do prezentacji aktywnymi metodami nadają się utwory różnych epok, różnych kompozytorów i to zarówno muzyka klasyczna, jak i ludowa, czy popularna. Jedyny warunek utwór musi być krótki i mieć czytelną formę.

Postępowanie dydaktyczne:

Rytmiczne odczytanie partytury według umownych sylab dźwiękonaśladowczych:

membranofony:

bębenek- bum, bum,

tamburyn – wrrr

idiofony metalowe:

trójkąt- plum, plum

talerze – bim, bom

idiofony drewniane:

kołatki – pach, pach

marakasy – cziki, cziki

tarka – trach, trach

Podział dzieci według grup instrumentów, na których będą grały i powtórne odczytanie partytury (tylko własnej partii instrumentalnej) wraz z określeniem swego miejsca w utworze.
Wysłuchanie utworu wraz z naśladowaniem ruchów towarzyszących grze na wyobrażonych instrumentach wraz z zastosowaniem sylab dźwiękonaśladowczych.
Wspólne wykonanie instrumentalne partytury wraz z nagraniem.
Zamiana ról instrumentalnych, tak, aby dzieci miały możliwość zagrania na różnych instrumentach i wyznaczenie dyrygenta, który pokieruje celebracją i grą orkiestry.
Poznanie i wykonanie prostego układu choreograficznego do muzyki – najpierw wszystkie dzieci uczą się kolejnych kroków i figur bez muzyki, tylko na tle miarowego pulsu wystukiwanego przez nauczyciela na dowolnym instrumencie, np. bębenku, czy tamburynie.
Podział dzieci na trzy grupy: zespół taneczny, zespół instrumentalny i dyrygenta.

Największym atutem metody Batii Strauss jest nieomalże 100 procentowa gwarancja autentycznej percepcji utworu, a nie tylko jego mechanicznego odtworzenia i złudnej świadomości, iż utwór został przez wszystkie dzieci wysłuchany. Poza tym metoda ta daje możliwość wielokrotnego wysłuchania utworu w trakcie jednostki lekcyjnej i to bez znużenia słuchaczy, a wręcz przeciwnie coraz większego nim zainteresowania. Osłuchanie z utworem to jedyna droga do jego poznania. Jak uważa Maria Przychodzińska: „Nauka słuchania muzyki to droga aktywnego poznania utworów muzycznych, krok po kroku, coraz dokładniejsze wnikanie we wszystkie ich warstwy: brzmienie, formę, wyraz, styl, tak, by z powierzchownie zauważanych stawały się dobrze znajomymi, pamiętanymi, ocenianymi, przeżywanymi”. Takie właśnie możliwości daje aktywne słuchanie muzyki.

Jak wskazuje J. Tarczyński ( 2000 ) metoda ta posiada i inne bardzo istotne w percepcji utworów muzycznych zalety. Oto niektóre z nich:

„Możliwości adaptacji różnych utworów, epok i kompozytorów. Warunek jedyny – utwór krótki o bardzo czytelnej formie.
Identyfikacja z artystami prezentującymi się w nagraniu.
Możliwość wystąpienia w roli współwykonawcy lub dyrygenta.
Zamiana ról, jakie dzieci mogą pełnić w utworze, bez konieczności dodatkowego przyuczania, bowiem poszczególne partie są ćwiczone przez wszystkie dzieci.
Kształcenie wyobraźni dźwiękowej poprzez grę na instrumentach wyobrażonych (dotyczy fazy wstępnej ).
Synkretyzm bliski teorii kształcenia muzycznego Carla Orffa – słuchanie zintegrowane z pozostałymi formami aktywności muzycznej : śpiew, gra na instrumentach, ruch z muzyką, tworzenie.
Korelacja z innymi przedmiotami: historią, historią muzyki, językiem polskim, czy z plastyką.
Krótki czas osiągnięcia zamierzonego celu, co jest bardzo istotne w ograniczonych możliwościach percepcji i koncentracji uwagi dzieci młodszych.
Możliwość prezentacji publicznej np. w trakcie uroczystości szkolnych, czy już przedszkolnych.
Rozwijanie metody w sposób indywidualny w myśl zasady: „pomysł rodzi pomysł”.
Stosowanie metody przez nauczycieli z mniejszym doświadczeniem muzycznym (dające duże możliwości np. nauczycielom nauczania wczesnoszkolnego)” ( s.92 ).

Zapraszam zainteresowanych nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej i muzyki na warsztaty z zakresu poznania, bądź rozwijania aktywnych metod słuchania muzyki, które są prostym podejściem do pełnej percepcji dzieła muzycznego i jego emocjonalnego przeżycia przez dziecko.

Bibliografia ( spis literatury cytowanej ):

Danel-Bobrzyk H., Gruchel M., Gruchel P., Sikora J. (1996), Jak słuchać muzyki w klasach 1-3, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego (skrypt nr 521), Katowice.

Burowska Z. (1980), Słuchanie i tworzenie muzyki w szkole, WSiP, Warszawa

Lipska E., Przychodzińska M. (1999), Drogi do muzyki, WSiP, Warszawa.

Przychodzińska M. (1990), Słuchanie muzyki w klasach 1-3.Przewodnik do płytoteki ,WSiP, Warszawa.

Przychodzińska M. (1989), Wychowanie muzyczne-idee, treści, kierunki rozwoju,WSiP, Warszawa.

Smoleńska-Zielińska B. (1991), Przeżycie estetyczne muzyki, WSiP, Warszawa.

Stadnicka J. (1998), Terapia dzieci muzyką, ruchem, mową, WSiP, Warszawa.

Tarczyński J. (2000), Aktywne słuchanie muzyki według Batii Strauss w Wychowanie Muzyczne w szkole, Nr 2-3, s. 90-100.

Waugh A., (1995), Muzyka klasyczna, Nowy sposób słuchania, Oficyna

Wydawnicza Rytm, Kraków.

Ewa Misiewicz –

konsultant ds.edukacji artystycznej i kulturowej