Czy uczniowie pochodzenia ukraińskiego mogą odpowiadać za popełnione w szkole czyny karalne?

1. W opracowaniu zatytułowanym ,,Granice nauczycielskiej odpowiedzialności w przypadku deliktów cywilnoprawnych dokonanych przez uczniów polskich i pochodzących z Ukrainy”, mowa była o czynach dokonanych przez uczniów na poziomie odpowiedzialności cywilnej. Poniżej zajmiemy się sprawą odpowiedzialności uczniów pochodzenia ukraińskiego, jednak za inny charakter czynów – tym razem bowiem, mowa będzie o czynach karalnych.

2. Na wstępie kilka słów, w niniejszej sprawie szczególnie istotnych. Art. 1 § 1 k.k. wskazuje, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zatem przez odpowiedzialność karną należy rozumieć ponoszenie konsekwencji prawnych popełnienia przestępstwa określonych przez prawo karne. Jest to odpowiedzialność karna sensu stricto, od czego należy odróżnić odpowiedzialność karną w znaczeniu szerokim sensu largo, obejmującym odpowiedzialność za wykroczenie, którego w prawie polskim nie zalicza się przecież do przestępstw. Tak na marginesie, ukaranie za wykroczenie będzie odpowiedzialnością karną o zredukowanych konsekwencjach prawnych.
Pojęcie czynu zabronionego użyte w przywołanym wcześniej przepisie art. 1 k.k. nie jest równoznaczne z pojęciem przestępstwa. Nie stanowi bowiem przestępstwa czyn zabroniony popełniony w warunkach wyłączających bezprawność, np. obrona konieczna, albo wyłączających winę sprawcy, np. niepoczytalność, jak również gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma.

3. Warunek formalny definicji przestępstwa w postaci zabronienia czynu przez obowiązującą ustawę, pełni przede wszystkim funkcję gwarancyjną. Wyraża się ona w zapewnieniu, że nikt nie będzie ścigany i karany za zachowanie (działanie lub zaniechanie działania), które nie zostało wcześniej zabronione pod groźbą kary przez należycie uchwaloną i ogłoszoną ustawę. Z art. 1 § 1 k.k. wynika wręcz, że źródłem prawa karnego może być tylko akt prawny rangi ustawowej. Normy prawne niższego rzędu mogą mieć jedynie znaczenie dopełniające.
Utożsamianie źródła prawa karnego jedynie z przestępstwami wskazanymi w kodeksie karnym byłoby niewłaściwe. Istnieje bowiem wiele przepisów karnych, zamieszczonych w innych przepisach rangi ustawy, jak chociażby w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii. Do przepisów karnych ustaw szczególnych stosuje się zasady odpowiedzialności karnej określone w kodeksie karnym.

4. Prawo karne określa granicę wiekową, z którą wiąże się zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej, będącą jedną z przesłanek warunkujących przypisanie winy sprawcy czynu zabronionego. W polskim prawie granicę tę, w zasadzie stanowi ukończenie 17 lat w czasie popełnienia czynu zabronionego, o czym stanowi art. 10 § 1 k.k. Osoby, które nie osiągnęły wyznaczonej granicy wiekowej określamy jako nieletnie i podlegają one wówczas odrębnemu trybowi postępowania przed sądami rodzinnymi, w których stosuje się środki wychowawcze i poprawcze na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Art. 10 § 2 k.k. przewiduje wyjątkową odpowiedzialność karną tych nieletnich, którzy po ukończeniu lat 15 dopuszczą się szczególnie groźnych przestępstw. Ich katalog jest zamknięty i obejmuje: zamach na życie Prezydenta RP, zabójstwo w typie podstawowym i kwalifikowanym, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, w tym następstw kwalifikujących, terrorystyczny zamach na statek wodny lub powietrzny, umyślne spowodowanie katastrofy, w tym następstw kwalifikujących, kwalifikowane zgwałcenie, kwalifikowaną czynną napaść na funkcjonariusza publicznego, porwanie zakładnika, w tym spowodowanie następstw kwalifikujących oraz rozbój. Ustawa ponadto wymaga, aby za pociągnięciem nieletniego, który ukończył 15 lat, do odpowiedzialności karnej przemawiały: okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, skuteczność stosowanych wcześniej środków wychowawczych lub poprawczych. Z dniem 1 października 2023 r. wejdą przepisy nowelizujące, które obniżą granicę wiekową w wyjątkowej sytuacji (zabójstwo w typie kwalifikowanym) do lat 14 (art. 10 § 2a k.k.).

5. Z odpowiedzialnością karną związana jest zasada terytorialności, w myśl której: ,,Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (…)”. Zatem odpowiedzialności według polskiego prawa podlega każdy (obywatel polski, cudzoziemiec), kto popełnił przestępstwo na terytorium RP. Przez terytorium RP rozumie się obszar ziemi oddzielony granicami państwa, wnętrze ziemi, słup powietrzny nad tym obszarem oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od linii wybrzeża lub granicy wód wewnętrznych. Od działania zasady terytorialności prawo przewiduje wyjątki, chociaż nie dotyczą one bezpośrednio podejmowanego zagadnienia. Trzeba przypomnieć, że uczniowie będący obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, włączeni do polskiego systemu edukacyjnego, nabywają prawa i obowiązki przynależne polskim uczniom. Zatem zasada terytorialności w obszarze odpowiedzialności karnej, dotyczy również uczniów pochodzących z Ukrainy, gdy popełnią przestępstwo na terytorium RP, w tym na terenie placówek oświatowych. Uczniowie, którzy ukończyli lat 17, a w wyjątkowych sytuacjach, którzy ukończyli lat 15, odpowiadać będą karnie na zasadach określonych w kodeksie karnym.

6. Z kolei uczniowie, którzy nie ukończyli lat 17 odpowiadać będą na zasadach określonych w przywołanej już wcześniej ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, z tym, że przepisy ustawy stosuje się w zakresie:

postępowania w sprawach o czyny karalne - wobec osób, które dopuściły się czynów karalnych po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat;
postępowania w sprawach o demoralizację – wobec osób, które ukończyły 10 lat i nie są pełnoletnie i dopuściły się działań demoralizacyjnych.

7. Przez użyte powyżej określenie czyny karalne rozumieć należy przestępstwo, przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe.

8. Na zakończenie warte podkreślenia jest to, że w wyjątkowych sytuacjach popełnienie przez nieletniego przestępstwa może być traktowane jako przejaw demoralizacji, a tym samym nie będzie skutkowało wszczęciem postępowania w sprawie popełnienia czynu karalnego. Dla przykładu nieletni, który dopuścił się przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego (uprawnienie określone w art. 222 § 1 k.k. przysługuje nauczycielowi podczas lub w związku z wypełnianiem jego obowiązków służbowych wynikających chociażby z art. 6 ustawy Karta Nauczyciela), a który to nieletni z powodu upośledzenia umysłowego, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia (tym samym następuje wyłączenie odpowiedzialności karnej) dopuści się jedynie czynu zabronionego określonego w art. 4 ust. 1 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, czyli przejawu demoralizacji.

Stan na dzień 16 lipca 2023 r.