Opieka tymczasowa nad małoletnimi obywatelami Ukrainy, którzy przebywają na terytorium RP bez opieki osób dorosłych

Zgodnie z przyjętą pragmatyką sporządzania istotnych dokumentów, m.in. funkcjonujących również w obszarze edukacji, ustala się zazwyczaj słownik podstawowych pojęć, które mają precyzować zakres rzeczowy prezentowanych regulacji. We wcześniejszych opracowaniach, proponowano, aby tego rodzaju słownik znalazł się również w Standardach ochrony małoletnich, w tym określający takie pojęcia jak zaniedbywanie dziecka czy opiekun dziecka. Sytuacja opisana w przedmiotowych Standardach (ale również mogąca zaistnieć podczas codziennego funkcjonowania szkoły) komplikuje się, gdy uczeń przybył z Ukrainy z powodu panującej tam wojny bez swoich rodziców lub z opiekunem tymczasowym, ustanowionym jeszcze w Ukrainie przed przyjazdem dziecka do Polski. To z tych powodów uzasadnionym staje się przybliżenie kwestii prawnych na poziomie pieczy zastępczej i opieki prawnej nad dziećmi z Ukrainy, które nie posiadają rodziców lub rodzice pozostali na terenie Ukrainy.
Art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (zwana dalej Ustawą), wskazuje: ,,Małoletniego obywatela Ukrainy (który przybył na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa), który przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez opieki osób dorosłych odpowiedzialnych za niego zgodnie z prawem obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej, reprezentuje oraz sprawuje pieczę nad jego osobą i majątkiem opiekun tymczasowy”.
W tym momencie dla pełnego zrozumienia sprawy, wyjaśnienia wymaga wskazanie relacji pomiędzy opieką, władzą rodzicielską i pieczą zastępczą. W przypadku małoletniego potrzeba ustanowienia opieki powstanie wówczas, gdy żadne z rodziców nie posiada władzy rodzicielskiej. Jeżeli jedno z rodziców nie żyje, zostało pozbawione władzy rodzicielskiej lub też jego władza uległa zawieszeniu albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców. W takiej sytuacji nie ma potrzeby ustanawiania dla dziecka opieki. Jak już zostało to wskazane opieka ustanawiana jest w sytuacji, gdy żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska. Przed ustanowieniem opieki sąd opiekuńczy powinien pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej. Opieka ustanawiana jest także w przypadku, gdy sąd zawiesił władzę, jeżeli rodzice z powodu przemijającej przeszkody nie mogą jej wykonywać. Teoretycznie, konieczność ustanowienia opieki powstanie również wtedy, gdy jedno z rodziców nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (np. zostało ubezwłasnowolnione) a władza drugiego z rodziców została zawieszona lub też sąd pozbawił go władzy rodzicielskiej.

Opiekę prawną należy odróżnić od pieczy zastępczej, która obejmuje obowiązek i prawo do wykonywania bieżącej pieczy nad osobą dziecka oraz jego wychowania. Piecza zastępcza obejmuje również reprezentowanie dziecka w powyższych sprawach, a w szczególności w sprawach alimentacyjnych. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka. Nie można zapominać o tym, że zgodnie z art. 149 § 4 kro, jeżeli małoletni został umieszczony w rodzinie zastępczej, sąd powierzy sprawowanie opieki przede wszystkim rodzicom zastępczym.

Należy zwrócić uwagę, że powyższy wywód jest istotny dla podejmowanej sprawy, bowiem regulacja opiekuna tymczasowego zaprezentowana w Ustawie, w niektórych aspektach będzie bazowała na przepisach ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Ustanawiając opiekuna tymczasowego, sąd (co zgodne jest z art. 145 § 2 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy: ,,Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, skoro tylko poweźmie wiadomość, że zachodzi prawny po temu powód”) kieruje się dobrem dziecka. Opiekun tymczasowy powinien być ustanowiony przede wszystkim spośród krewnych, powinowatych lub innych osób dających rękojmię należytego wykonywania obowiązków opiekuna. Opiekuna tymczasowego ustanawia sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego. Bez wątpienia odnosząc się do regulacji art. 148 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy opiekunem tymczasowym dla małoletniego dziecka z Ukrainy nie mogą być osoby:

niemające pełnej zdolności do czynności prawnych;
pozbawione praw publicznych;
pozbawione władzy rodzicielskiej;
skazane za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim;
wobec których orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu;
wobec których zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiążą się należycie z obowiązków opiekuna. Tutaj niezbędne jest rozszerzenie zagadnienia. Ustanawiając opiekuna tymczasowego, sąd podejmuje pewne ryzyko, albowiem brak jest pewności, czy osoba ustanowiona opiekunem będzie należycie wywiązywała się ze swoich obowiązków. W każdym przypadku powinien jednak ocenić dotychczasowe zachowanie się kandydata na opiekuna. Ustawodawca wymaga prawdopodobieństwa a nie wysokiego stopnia prawdopodobieństwa, że dana osoba nie będzie właściwie pełniła funkcji opiekuna. Sąd zatem w sposób wnikliwy ustala predyspozycje kandydata na opiekuna, w tym okoliczności zewnętrzne, dotyczące np. wieku, stanu zdrowia itp.

Co istotne, powyższy katalog zastrzeżeń o negatywnym charakterze wymaga wykładni ścisłej, co oznacza, że niedopuszczalne jest wprowadzenie kolejnych przesłanek negatywnych, które będą uniemożliwiały sprawowanie funkcji opiekuna. Dlatego słusznie w piśmiennictwie się przyjmuje, że już bez przepisów specjalnej Ustawy, brak polskiego obywatelstwa oraz miejsce zamieszkania poza granicami Polski nie stanowią bezwzględnej przeszkody wykluczającej ustanowienie takiej osoby opiekunem.

Kandydat na opiekuna tymczasowego składa oświadczenie, że nie zachodzą wobec niego okoliczności, o których mowa powyżej. Oświadczenie to składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Składający oświadczenie zawiera w nim klauzulę następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.

Opiekun tymczasowy, o ile przy jego ustanowieniu nie określono inaczej zakresu jego praw i obowiązków, jest upoważniony do reprezentowania małoletniego oraz sprawowania pieczy nad jego osobą i majątkiem (zatem opiekun tymczasowy posiada również uprawnienia sprawowania pieczy). Opiekun tymczasowy powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. Do ważniejszych spraw dotyczących dziecka, które wymagają zezwolenia sądu opiekuńczego zalicza się m.in.: wybór kierunku kształcenia, wybór zawodu, poważniejsze zabiegi lecznicze, wybór miejsca zamieszkania itp. Piecza nad majątkiem dziecka, jaką sprawuje opiekun, dotyczy majątku jako całości. Wydaje się zatem, że oznacza ona wykonywanie zarządu, który polega na dokonywaniu czynności faktycznych, prawnych i procesowych dotyczących majątku dziecka. Wprowadzone przez ustawodawcę wymagania pod kątem opiekuna, mają na celu zapobiegnięcie działaniu na szkodę dziecka. Przybliżając pojęcie pieczy, należy wskazać, że obejmuje ona:

wychowanie dziecka;
kierowanie dzieckiem;
zapewnienie dziecku odpowiednich warunków bytowych;
troskę o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka.

Odmiennie do regulacji kodeksowych, kształtuje się nadzór nad realizacją praw i obowiązków opiekuna tymczasowego. Sprawuje go ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych – w przypadku przekształcenia ośrodka pomocy społecznej w centrum usług społecznych na podstawie przepisów ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych albo inna jednostka organizacyjna wskazana przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta właściwe ze względu na miejsce pobytu małoletniego.
Opiekunom tymczasowym oraz przebywającym pod ich opieką małoletnim przysługuje prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, w trybie i na zasadach określonych w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.
W przypadku braku osób ,,pożądanych” na kandydata na opiekuna tymczasowego, ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych wskazuje, na wniosek sądu, w terminie 48 godzin (jak należy wnioskować liczonych od momentu ustalenia braku osób spełniających cechy w Ustawie wskazane) innego kandydata na opiekuna tymczasowego.
Tę samą osobę można ustanowić opiekunem tymczasowym dla więcej niż jednego małoletniego, jeżeli nie zachodzi sprzeczność między interesami małoletnich. Opiekunem tymczasowym dla rodzeństwa, w miarę możliwości, ustanawia się tę samą osobę.
Jeżeli małoletni przed przybyciem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej byli umieszczeni w pieczy zastępczej na terytorium Ukrainy i przybyli wraz z osobą sprawującą nad nimi tę pieczę, sąd ustanawia tę osobę opiekunem tymczasowym dla wszystkich tych małoletnich. Sąd ustanawia inną osobę opiekunem tymczasowym, jeżeli z jakichkolwiek przyczyn osoba sprawująca pieczę nie może jej sprawować.
Postępowanie o ustanowienie opiekuna tymczasowego może być wszczęte na wniosek lub z urzędu. Ustawodawca na zasadzie numerus clausus określa podmioty uprawnione do złożenia takiego wniosku. Katalog tych osób, podmiotów jest szeroki:

Straż Graniczna;
wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa;
prokurator;
Policja;
kierownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (o których mowa w art. 6 pkt 5 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej;
przedstawiciele organizacji międzynarodowych lub pozarządowych zajmujących się udzielaniem pomocy cudzoziemcom;
osoba sprawująca faktyczną pieczę nad małoletnim;
osoba, która objęła faktyczną pieczę nad małoletnim po wjeździe przez małoletniego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i sprawuje ją w dniu złożenia wniosku;
inne osoby lub podmioty, w ramach swoich zadań (w tym placówki systemu oświaty np. szkoły i przedszkola realizujące swoje zadania w obszarze działań opiekuńczo-wychowawczych i dydaktycznych).

W sprawie o ustanowienie opiekuna tymczasowego sąd orzeka w postępowaniu nieprocesowym po przeprowadzeniu rozprawy. Sąd przesłuchuje kandydata na opiekuna tymczasowego i osobę sprawującą faktyczną pieczę nad małoletnim oraz wysłuchuje małoletniego, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, jeżeli kandydat na opiekuna tymczasowego sprawuje faktyczną pieczę nad małoletnim, a okoliczności sprawy nie budzą wątpliwości, co do prawidłowego wykonywania tej pieczy i dobro małoletniego się temu nie sprzeciwia, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe wyłącznie do dowodów z dokumentów i rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym.
Mając na uwadze potrzebę szczególnej dbałości o dobro dziecka, Sąd rozpoznaje sprawę bezzwłocznie, nie później niż w terminie 3 dni od dnia wpływu do sądu wniosku lub powzięcia informacji o konieczności ustanowienia opiekuna tymczasowego (rozpoznanie sprawy z urzędu). Odpis postanowienia sąd doręcza uczestnikom postępowania (w tym wnioskodawcy), ośrodkowi pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych) albo innej jednostce organizacyjnej wskazanej przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta właściwych ze względu na miejsce pobytu małoletniego oraz właściwemu ze względu na miejsce pobytu małoletniego kierownikowi powiatowego centrum pomocy rodzinie.
Postanowienie o ustanowieniu opiekuna tymczasowego jest skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było, z chwilą jego wydania.

Stan prawny na dzień 25 marca 2024 r.