Standardy ochrony małoletnich (w tym małoletnich uczniów pochodzących z Ukrainy) – wstęp do zagadnienia

Rozpoznając sprawę Standardów ochrony małoletnich, nie sposób nie wspomnieć o tym, że dotyczyć one będą nie tylko polskich uczniów, ale również cudzoziemców w tym uczniów pochodzenia ukraińskiego. Warto zatem przypomnieć o funkcjonalnej interpretacji art. 165 ustawy Prawo oświatowe, gdzie mowa o osobach niebędących obywatelami polskimi, a podlegających obowiązkowi szkolnemu. Należy dojść do wniosku, że celem ustawodawcy było nie tylko przyznanie cudzoziemcom prawa do nauki, lecz także objęcie obowiązkiem szkolnym również osób niemających obywatelstwa polskiego, jeżeli przebywają one przez dłuższy czas na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Co więcej, pobyt jest okolicznością faktyczną, a nie prawną, a co za tym idzie podleganie polskiemu obowiązkowi szkolnemu nie jest i nie może być uzależnione od spełnienia jakichkolwiek formalności urzędowych, jakie w celu legalizacji pobytu przewiduje obowiązujące w Polsce prawo. Niniejsza interpretacja znajduje dodatkowe uzasadnienie w aktach prawa międzynarodowego. W świetle przepisów Konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty obowiązek kształcenia na poziomie elementarnym, obejmuje wszystkie osoby, jakie znajdują się pod władzą państw-stron umów międzynarodowych, niezależnie od ich rasy, narodowości czy innych względów. Tym samym objęcie osób niebędących obywatelami polskimi w tym dzieci i młodzieży pochodzących z Ukrainy polskim systemem edukacji jest w pełni zrozumiały. To jednak powoduje, że Standardy w obszarze swojej właściwości rzeczowej (np. na poziomie relacji rówieśniczych pomiędzy uczniami) pewne wynikające z tego niebezpieczeństwa, ale i specyfikę oddziaływań kryzysowych, winny ujmować.
Podejmując zagadnienie Standardów ochrony małoletnich należy dostrzec podstawową regulację prawną, jaką jest ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw. To w art. 7 tejże ustawy dokonywane są istotne zmiany polegające na wprowadzeniu nowej nazwy ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (nowa nazwa od dnia 15 lutego 2024 r. – zwana dalej Ustawą) oraz dopisaniu m.in. rozdziału 4b zawierającego Standardy ochrony małoletnich.
Celem niniejszych regulacji ustawowych jest zwiększenie prawnej ochrony dzieci przed przemocą, poprzez wdrożenie systemowej ochrony najmłodszych przed skrzywdzeniem, w tym regulacji dotyczących sytuacji, w których poniosły one śmierć lub doznały ciężkiego uszczerbku na zdrowiu na skutek działań rodzica albo opiekuna. Ustalane będzie m.in., dlaczego nie podjęto żadnych działań zanim dziecku stała się krzywda, a także co robić, aby zapobiec takim zdarzeniom? Ogólnym założeniem było to, aby placówki i instytucje mające bezpośredni kontakt z dziećmi i młodzieżą zobowiązać do wdrożenia szeregu rozwiązań zwiększających ochronę dzieci przed przemocą.
Przepisy wspomnianego rozdziału 4b weszły w życie z dniem 15 lutego 2024 r., przez co należy rozumieć, że organizator działalności oświatowej, opiekuńczej, wychowawczej, resocjalizacyjnej, religijnej, artystycznej, medycznej, rekreacyjnej, sportowej lub związanej z rozwijaniem zainteresowań przez małoletnich, miał czas na przygotowanie przedmiotowych Standardów do dnia nakreślonego powyżej.
Inny termin wprowadzenia uregulowań w ramach omawianych Standardów, przewiduje art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw: ,,Podmioty, o których mowa w art. 22b ust. 1 (organ zarządzający jednostką systemu oświaty oraz inną placówką oświatową, opiekuńczą, wychowawczą, resocjalizacyjną, religijną, artystyczną, medyczną, rekreacyjną, sportową lub związaną z rozwijaniem zainteresowań, do której uczęszczają albo w której przebywają lub mogą przebywać małoletni) oraz art. 22c ust. 3 (podmioty świadczące usługi hotelarskie oraz turystyczne, a także prowadzące inne miejsca zakwaterowania zbiorowego, w zakresie niezbędnym do zapewnienia ochrony małoletnich) ustawy zmienianej przez art. 7, mają obowiązek wprowadzenia Standardów ochrony małoletnich w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy”.
Ustawowe określenie Standardów odnosi się do małoletnich. Wielokrotnie, nawet podczas dyskusji prowadzonej przez osoby zawodowo zajmujące się pomocą dzieciom i młodzieży zamiennie i niestety niesłusznie używane są określenia nieletni, małoletni, młodociany. Takie podejście do sprawy wykazuje nie tylko niezrozumienie tematu, ale również jest nieprawidłowe pod kątem charakteru oraz procedur postępowania wobec tych trzech różniących się znacznie od siebie kategorii. O ile bowiem, nieletni może być sprawcą czynu karalnego określonego w kodeksie karnym jako przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego na szkodę małoletniego, zatem będzie głównym podmiotem naszych zainteresowań podczas przygotowywania procedur na poziomie kodeksu bezpiecznych relacji dziecko-dziecko (określenie przyjęte przez autora, w ustawie ta płaszczyzna działań opisana jest jako wymogi dotyczące bezpiecznych relacji między małoletnimi, a w szczególności zachowania niedozwolone – art. 22c.2.1 Ustawy), o tyle użycie określania młodociany[1] w procedurach Standardów (wobec osoby niepełnoletniej) będzie niewłaściwe. Warto zatem przypomnieć, że małoletni (w tym przypadku rozpatrywany jako ofiara niewłaściwych, również kryminogennych zachowań osób trzecich) to osoba, która nie ukończyła lat 18 (por. art. 10 § 1 k.c.) oraz nie uzyskała pełnoletności przez zawarcie małżeństwa (por. art. 10 § 2 k.c.). Ustawodawca nie bez przyczyny w obszarze swoich działań stawia kwestie dotyczące relacji z rodzicami lub prawnymi opiekunami, co wprost, w przeważającej liczbie przypadków, wiąże się z władzą rodzicielską. Dla przykładu zasady i procedury podejmowania interwencji w sytuacji podejrzenia krzywdzenia lub posiadania informacji o krzywdzeniu małoletniego (art. 22c.1.2 Ustawy) winny obejmować również sytuacje działań na wypadek ujawnienia krzywdzenia dziecka w środowisku rodzinnym. W nauce prawa rodzinnego przyjmuje się, że na treść władzy rodzicielskiej składają się: piecza nad osobą dziecka, zarząd majątkiem dziecka, reprezentacja dziecka. Zatem zachowania godzące w prawa dziecka mogą obejmować wszystkie wskazane poziomy. Podobnie pojęcie władzy rodzicielskiej definiuje orzecznictwo. Dla przykładu zgodnie z postanowieniem SN z 5 maja 2000 r.: ,,władza rodzicielska, jak to wynika z całokształtu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zwłaszcza art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów”.
We wspomnianych Standardach, w sposób dostosowany do charakteru i rodzaju placówki lub działalności, podmiot odpowiedzialny zobligowany jest do ich wygenerowania w określonych polach właściwości rzeczowej. Trzeba jednak zaznaczyć, że poprzez użyte określenie ,,w szczególności” ustawodawca wskazuje minimalny zakres tej właściwości rzeczowej, tym samym każdy podmiot może wprowadzić do tworzonych w jego jednostce Standardów inne obszary, dostosowujące proponowane wewnętrze regulacje do specyfiki pracy. Dla przykładu, inny zakres rzeczowy mogą obejmować Standardy wdrażane w szkole podstawowej, a inne w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym.
Opracowując procedury postępowania nauczycieli i pracowników szkoły na poziomie relacji z uczniem (w tym również powinności wynikających z przepisów ustawy Karta nauczyciela) trzeba pamiętać o pewnych wytycznych, jakie w tym zakresie przynosi polskie orzecznictwo. ,,Obowiązek przestrzegania niezbędnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa dzieci w szkole nie ogranicza się do wydania konkretnych nakazów, czy zakazów wynikających wprost z przepisów szczegółowych, lecz polega na stosowaniu – wynikających z zasad ogólnych – wszelkiego rodzaju środków ochrony przez nauczycieli wobec powierzonych ich pieczy dzieci. Zasady te powinny być honorowane w stosunkach szkolnych zarówno ze względu na bezpieczeństwo uczącej się młodzieży, jak i dla celów wychowawczych, polegających na wytworzeniu nawyku poszanowania własnego i cudzego bezpieczeństwa” (wyrok SN IICSK 392/10). Z powyższego wynika chociażby fakt, że doprowadzenie przez nauczyciela niewłaściwie wykonującego swoje obowiązki do sytuacji demoralizującej dla innych uczniów (np. brak reakcji ze strony nauczyciela na palenie papierosów na terenie placówki oświatowej przez ucznia w obecności innych uczniów) może stanowić podstawę do wdrożenia procedur Standardów. Warto bowiem w tym momencie przypomnieć, inne orzecznictwo Sądu Najwyższego w myśl którego: ,,(…) pojęcie dobra dziecka z jednej strony obejmuje całą sferę najważniejszych jego spraw osobistych, przykładowo takich jak rozwój fizyczny i duchowy, odpowiednie kształcenie i wychowanie oraz przygotowanie do dorosłego życia (…)”. Obowiązek sprawowania opieki i nadzoru oraz zapewnienia bezpieczeństwa ze strony szkoły dotyczy tylko uczniów powierzonych funkcjonariuszom szkoły lub szkole jako całości. Obowiązek ten zachodzi więc w sytuacji, gdy uczniowie danej szkoły pozostają w dyspozycji nauczycieli lub administracji szkolnej, podczas lekcji, przerw i innych zajęć zorganizowanych przez szkołę. ,,Do podstawowych obowiązków administracji szkolnej należy zapewnienie bezpieczeństwa uczniów w czasie ich przebywania w szkole. Obejmuje on w szczególności obowiązek zastosowania takich urządzeń przeznaczonych do ćwiczeń i zabaw dziecięcych, których konstrukcja zapewnia dzieciom pełne bezpieczeństwo i nie grozi nieszczęśliwym wypadkiem” (z wyroku SN IICR 482/73). Trzeba też pamiętać o tym, że jeżeli korzystanie z urządzeń grozi niebezpieczeństwem, to nie można uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę poniesioną przez dziecko w następstwie ich używania.
Warto pamiętać, że standardy sporządza się przy uwzględnieniu konieczności ich zrozumienia przez osoby małoletnie. Nie są one bowiem jedynie dla dorosłych pracowników szkół i placówek, ale mają służyć małoletnim.
Na zakończenie warto wspomnieć o uregulowaniach karnych, z których wynika, że każdy kto, będąc obowiązanym do wprowadzenia standardów ochrony małoletnich nie wykonuje tego obowiązku, podlega karze grzywny do 250 zł albo karze nagany. W razie ponownego stwierdzenia niewykonania obowiązku wprowadzenia standardów ochrony małoletnich, sprawca, podlega karze grzywny nie niższej niż 1000 zł.

[1] Młodociany to sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat (zob. art. 115 § 10 k.k.)

Stan prawny na dzień 17 lutego 2024 r.