Czy rodzic ucznia pochodzącego z Ukrainy może zostać członkiem rady rodziców, co z funduszami gromadzonymi przez radę, w jaki sposób dokonać wyboru rady rodziców w szkole nowo tworzonej?

Dla pełnego zrozumienia specyfiki rozwiązań legislacyjnych dotyczących rad rodziców, należy na wstępie wspomnieć o tym, że przedstawicielstwo rodziców w szkołach, nie służy realizacji indywidualnych potrzeb i praw rodziców, lecz realizuje prawa zbiorowe. Zatem rodzice, nie występują jako wyraziciele swojego partykularnego interesu, lecz w interesie ogółu, a więc niejako pomocniczo współdziałając z władzami szkolnymi. Co więcej rada nie może reprezentować interesów poszczególnych rodziców wobec osób i organów zewnętrznych, włącznie z organem prowadzącym.
W obecnym stanie prawnym art. 83 ustawy Prawo oświatowe, sztywno określa skład rady rodziców, który wyłania się w wyborach tajnych przeprowadzanych przez zebrania rodziców (oddziałowe albo też, w wypadku placówek i szkół artystycznych, na szczeblu całej szkoły lub placówki). Niestety, wciąż nie podlegają szczegółowym regulacjom ustawowym, pozostałe zasady wyborcze. Ustawodawca przewiduje, że regulacja taka powinna nastąpić w regulaminie rady rodziców (art. 83 ust. 4 pkt 2 ustawy Prawo oświatowe). Staje się to jednak problematyczne w szkole (placówce) nowo tworzonej, w której rada rodziców dotychczas nie działała – i tutaj dochodzimy do jednego z zasadniczych zagadnień tego opracowania. Skoro szczegółowy tryb przeprowadzania wyborów powinien obowiązywać już w dacie przeprowadzenia pierwszych wyborów, to rodzi się dość logiczne pytanie, kto i jak ma ten tryb uchwalić, skoro żadnego regulaminu rady rodziców nie ma (przecież nie było dotąd w nowo tworzonej szkole rady rodziców). Ta kwestia nie stała się przedmiotem prawa oświatowego. Wydaje się zatem zrozumiałym, że w takiej sytuacji należy przyjąć rozwiązanie ekstraordynaryjne, gdzie tryb przeprowadzenia pierwszych wyborów do rady rodziców uchwali rada pedagogiczna. Dopiero po ukonstytuowaniu się pierwszej rady rodziców, stanie się możliwe ustanowienie trybu wyborów przez tę radę, w zasadach określonych w art. 83 ust. 4 pkt 2. Z pewnością nie jest dopuszczalne powołanie rady rodziców jedynie w drodze postanowienia statutu szkoły lub placówki – zwłaszcza w tych szkołach lub placówkach, w których tworzenie rady rodziców zostało wyłączone na mocy rozporządzenia wydanego na podstawie art. 83 ust. 6 ustawy Prawo oświatowe.
Wyłanianie składu rady rodziców dokonywane jest poprzez organizowanie zebrań rodziców w oddziałach, przy czym w szkołach w skład rad rodziców wchodzi po jednym przedstawicielu rad oddziałowych wybranych w tajnych wyborach przez zebranie rodziców uczniów danego oddziału. Uczniowie będący obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, najczęściej włączani byli do polskiego systemu edukacyjnego, poza postępowaniem rekrutacyjnym, bo przecież organizowanie takiego postępowania w sposób ciągły, przez cały rok szkolny, a nie tylko w pewnym okresie, byłoby niemożliwe. Z tego względu w ust 2 art. 130 ustawy Prawo oświatowe, przewidziano przepis szczególny tj. wyjątek od reguły zapisanej w ust. 1 cytowanego wcześniej artykułu. Zgodnie z nim, to dyrektor szkoły przyjmuje kandydatów do publicznego przedszkola oraz dzieci, młodzież i osoby pełnoletnie do publicznych szkół wszystkich typów. Dyrektor nie powołuje zatem komisji rekrutacyjnej, ale decyduje jednoosobowo i bez uwzględniania możliwości odwołania. Zatem - idąc do kolejnego zagadnienia głównego opracowania – skoro uczeń będący obywatelem Ukrainy został włączony w polski system edukacyjny, to jego rodzice nabywają prawa i obciążeni zostają obowiązkami, podobnymi do tych, które obowiązują rodziców pozostałych dzieci, w tym również polskich. W zakres tych praw wchodzi również, czynne i bierne prawo wyborcze do rady rodziców.
Z działalnością rady rodziców związane są kwestie protokołowania posiedzeń rady. Analogicznie do zapisu art. 81 ust. 8 ustawy Prawo oświatowe ,,(…). Zebrania rady (chodzi o radę szkoły) są protokołowane” zebrania rady rodziców winny być protokołowane. W zakresie statusu dokumentów rady rodziców w świetle prawa przepisów o dostępie do informacji publicznej wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny, który wskazał, że korespondencja pomiędzy dyrekcją szkoły podstawowej a radą rodziców tej szkoły oraz protokoły posiedzeń nie mają przymiotu informacji publicznej w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 6.09.2001 r. o dostępie do informacji publicznej podlegającej udostępnieniu w trybie art. 10 ust. 1 tejże ustawy. W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego jest to bowiem, niemieszcząca się w pojęciu informacji publicznej dokumentacja wewnętrzna, nie zaś dokumentacja urzędowa podlegająca udostępnieniu. Bez wątpienia, takie przekonanie Sądu wynika również z ustrojowej pozycji rady rodziców, stanowiącej element wewnętrzny szkoły, nieposiadający kompetencji władczych.
,,W celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki, rada rodziców może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek rodziców oraz innych źródeł. Zasady wydatkowania funduszy rady rodziców określa regulamin” – art. 84 ust. 6 ustawy Prawo oświatowe. Na tle niniejszego zapisu powstaje wątpliwość, co do prawnego charakteru funduszy gromadzonych przez radę rodziców. Wymagać rozstrzygnięcia będzie zatem, określenie czy chodzi o fundusze prywatne rodziców uczniów danej szkoły czy placówki, z których szkoła może korzystać tylko o tyle, o ile rada wyrazi na to zgodę, czy też chodzi o publiczne środki finansowe, które z tego względu powinny pozostać pod kontrolą odpowiednich organów, a ich niezgodne z prawem wydatkowanie może być sankcjonowane. Co więcej wspomniany art. 84 ust. 6 mówi tylko o gromadzeniu, a nie o gospodarowaniu funduszami przez radę rodziców. Oczywiście w drodze wykładni funkcjonalnej należy przyjąć, że wolą ustawodawcy nie było całkowite pozbawienie prawa do gospodarowania środkami tego organu, który je zgromadził. Otwarte pozostaje również pytanie, czy wobec całkowicie społecznego charakteru rady rodziców, a więc pozbawionej wszelkich znamion podmiotowości prawnej w świetle prawa cywilnego, można przyjąć, że środki pieniężne przez nią gromadzone stanowią współwłasność wszystkich rodziców, czy też przedmiot odrębnej własności, a jeśli tak to czyjej?
Źródła pochodzenia środków finansowych przepis określa bardzo lakonicznie. Są to bowiem dobrowolne składki (pochodzące od rodziców) oraz inne źródła, których ustawa nie określa, nawet przykładowo. Jak przyjmuje się w interpretacji pozasądowej tego zapisu, intencje towarzyszące stanowieniu przepisu obejmowały tą kategorią wpływy z ubocznej działalności rady jak np. wpływy z organizacji imprez szkolnych, sprzedaży żywności. Zatrzymując się na chwilę na tej kwestii, trzeba wyraźnie wskazać, że powszechne zjawisko gromadzenia przez rady rodziców funduszy dla szkół z działalności o charakterze typowo gospodarczym (przede wszystkim handlowej), może prowadzić do poważnych konsekwencji z punktu widzenia szkół. W uzasadnieniu do wyroku z 24 lutego 2010 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie stwierdził, że to szkoła, a nie rada rodziców, jest podatnikiem podatku od towarów i usług ponoszącym zobowiązanie z tytułu nieuiszczonego VAT, m.in. od sprzedaży żywności i napojów w sklepiku szkolnym. Sąd wskazał, że jako organ szkolny rada rodziców nie może być uznana ani za przedmiot gospodarki ewidencjonowany w systemie REGON, ani za podatnika, gdyż nie jest ona jednostką organizacyjną. Ostatecznie niniejsze orzeczenie przyczyniło się do ustalenia stanowiska przeciwnego opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług działalności rady rodziców. Dla przykładu Wojewódzkie Sądy Administracyjne w Lublinie czy Szczecinie uznały, że za brakiem podstaw do kwalifikowania rady rodziców jako podmiotu podatku VAT przemawia niezarobkowy cel działania rady, kierowanie tych działań tylko do uczniów i w konsekwencji ostatecznie brak znamion działalności gospodarczej.
Przeznaczeniem funduszy rady rodziców może być tylko wspieranie statutowej działalności szkoły lub placówki. Wydaje się zatem, że rozważną będzie teza, że o konkretnych celach finansowania rozstrzygać powinien roczny plan finansowy, ustalany przez dyrektora szkoły jako kierownika jednostki sektora finansów publicznych, na wniosek i w porozumieniu z przewodniczącym rady rodziców jako organem gromadzącym środki finansowe. Z kolei wyznacznikiem dla wniosków i decyzji przewodniczącego rady, winny być zapisy regulaminu rady rodziców. To regulamin rady powinien regulować kierunki wydatkowania środków, zasady uchwalania przez radę projektu rocznego planu finansowego oraz zasady kontroli prawidłowości wydatkowania środków.
Niezwykle ciekawym wątkiem dotyczącym gromadzenia i wydatkowania środków rady rodziców jest kwestia jawności ich wykorzystywania. Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego, badającego sprawę finansowania ze środków gromadzonych przez radę rodziców organizacji zajęć dodatkowych, kwestia ta nie upoważnia do przyjęcia, że okoliczności związane z podpisaniem oraz treść umów o prowadzenie tego rodzaju zajęć, nie stanowią informacji publicznej w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej. Skoro bowiem – jak relacjonuje dalej Sąd – rada rodziców jest organem społecznym w strukturze szkoły, reprezentującym interesy rodziców uczniów, a nie dysponuje zdolnością do czynności prawnych, to wszelkie czynności rady rodziców są podejmowane w imieniu i na rachunek szkoły, placówki. Jeżeli ustawa nie wyklucza gromadzenia przez radę funduszy pochodzących z dobrowolnych składek rodziców, to składki służące wspieraniu działalności statutowej stanowią w istocie darowiznę gromadzoną przez organ szkoły. W związku z tym są one dochodem publicznym, a na dyrektorze szkoły, placówki ciąży obowiązek udostępnienia informacji na wniosek lub wydania decyzji o odmowie udostępnienia informacji publicznej, jeżeli istnieją do tego podstawy, w szczególności takie jak ochrona tajemnicy handlowej.
Przywoływany art. 84 ustawy Prawo oświatowe w ust. 7 wskazuje, że fundusze rady rodziców mogą być przechowywane na odrębnym rachunku bankowym rady rodziców, a do dysponowania funduszami na tym rachunku są uprawnione osoby posiadające pisemne upoważnienie udzielone przez radę rodziców. Osobami posiadającymi pisemne upoważnienie rady mogą być dowolne osoby, niekoniecznie wchodzące w skład rady. Ponieważ rada rodziców jest organem kolegialnym, udzielenie upoważnienia powinno nastąpić przez podjęcie stosownej uchwały, w trybie określonym w regulaminie rady.
Biorąc pod uwagę to, że rada rodziców nie posiada osobowości cywilnoprawnej, nie może być stroną umów stanowiących podstawę nawiązania stosunków zatrudnienia, w tym np. umów zlecenia lub o pracę. Stroną takich umów jest de facto szkoła (jako pracodawca) lub organ prowadzący szkołę (jako dający zlecenie).

Stan na dzień 25 czerwca 2023 r.