Jaki jest status prawny osoby zatrudnionej na stanowisku pomocy nauczyciela w związku z zatrudnieniem osoby nieposiadającej obywatelstwa polskiego?

1.  Art. 57 ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, wprowadza znaną już wcześniej z art. 165 ust. 8 ustawy Prawo oświatowe, czy § 7 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym regulację dotyczącą stanowiska pomocy nauczyciela, w ramach którego, zatrudnienie znaleźć może osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego, jeżeli posiada znajomość języka polskiego w mowie i piśmie w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi, który nie zna języka polskiego albo zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Niniejszy przepis jest terminowo oznaczony. Na dzień dzisiejszy obowiązywać on bowiem będzie, do końca roku szkolnego 2022/2023 czyli do 31 sierpnia 2023 r. Wciąż postępująca agresja i brutalizacja działań wojennych Rosji, daje jednak uzasadniony asumpt do postawienia hipotezy, że pomoc obywatelom Ukrainy, w tym dzieciom i młodzieży posiadających obywatelstwo ukraińskie, będzie wciąż niezbędna i będzie dotyczyła nowych uchodźców.  
2. Krótkiej charakterystyki wymaga samo stanowisko pomocy nauczyciela. Już art. 1 ustawy Karta nauczyciela zawierający zakres podmiotowy ustawy, pozwala nam wstępnie umiejscowić osoby zajmujące te stanowisko, bowiem już jego pominięcie wskazuje, że pomoc nauczyciela nie jest stanowiskiem pedagogicznym. Regulacje w tym obszarze znajdziemy w załączniku nr 3 do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych. Pomoc nauczyciela to stanowisko pomocnicze i obsługi, które może zajmować osoba posiadająca minimum wykształcenie podstawowe i umiejętność wykonywania czynności na stanowisku pomocy nauczyciela. Nie wymaga się od niej posiadania odpowiedniego stażu pracy. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną sprawę. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych w art. 6 prezentuje obligatoryjne wymagania stawiane pracownikom samorządowym: obywatelstwo polskie, pełna zdolność do czynności prawnych oraz korzystanie z pełni praw publicznych, posiadanie kwalifikacji zawodowych wymaganych do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Wymogu znajomości języka polskiego potwierdzonej dokumentem, o którym mowa w art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, w stosunku do osób zatrudnionych na stanowisku pomocy nauczyciela (w odniesieniu do art. 57) nie stosuje się. Zatem wspomniany art. 57 ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa należy traktować jako lex specialis wobec ustawy o pracownikach samorządowych. 
3. Do bezpłatnego korzystania z osób zatrudnionych w charakterze pomocy nauczyciela uprawnione są osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego, albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Regulacja ta stanowi wdrożenie do polskiego systemu prawnego normy dyrektywy 77/486/EWG, zgodnie z którą państwa członkowskie obowiązane są podjąć odpowiednie środki w celu zapewnienia na swoim terytorium dzieciom pracowników migrujących bezpłatnego nauczania, ułatwiającego proces ich adaptacji, obejmującego w szczególności nauczanie języka oficjalnego państwa przyjmującego. Polskie prawo oświatowe idzie zdecydowanie dalej niż przywołany standard UE, gdyż gwarantuje bezpłatne nauczanie języka polskiego wszystkim dzieciom podlegającym obowiązkowi szkolnemu, a nie tylko dzieciom obywateli UE. Nauka języka polskiego jest więc z mocy komentowanego przepisu ustawy, otwarta dla wszystkich cudzoziemców podlegających temu obowiązkowi, również jeżeli są obywatelami państw trzecich, nienależących ani do Unii Europejskiej, ani do Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 
4. Zajęcia z nauki języka polskiego, o których mowa, służą integracji uczniów ze społeczeństwem polskim, nie są jednak dla nich obowiązkowe, skoro w ustawie mowa jest tylko o prawie. Chętny uczeń powinien się na te zajęcia sam zgłosić bądź też – gdy jest niepełnoletni -  zostać zgłoszony przez rodziców (prawnych opiekunów). 
5. Wracając do stanowiska pomocy nauczyciela. Jak wcześniej ustalono, status prawny pracowników niebędących nauczycielami, zatrudnionych w szkołach i placówkach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego, określają przepisy o pracownikach samorządowych (patrz art. 7 ustawy Prawo oświatowe, za wyjątkiem osób zatrudnianych do realizacji zadań dydaktycznych, a niebędących nauczycielami – art. 15 ustawy Prawo oświatowe). Należy jednoznacznie podkreślić, że komentowany przepis art. 7, dotyczy wyłącznie szkół i placówek, dla których organami prowadzącymi są jednostki samorządu terytorialnego, a nie wszystkich szkół publicznych, w tym również tych, które prowadzi organ administracji lub inny podmiot niebędący jednostką samorządu terytorialnego. Pracownicy niepedagogiczni szkoły są w zasadzie wyłącznie pracownikami zatrudnianymi na podstawie umów o pracę i tak samo jest z obywatelami Ukrainy, których celem będzie pomoc uczniowi, który nie zna języka polskiego albo zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. 
6. Pewną trudność w procesie zatrudniania pracowników samorządowych stanowią procedury naboru. Art. 4 ust 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych dzieli stanowiska pracy na urzędnicze i pomocniczo-obsługowe (np. pomoc nauczyciela). Wymóg zatrudniania w sposób otwarty i konkurencyjny dotyczy wyłącznie stanowisk urzędniczych. Procedury naboru, zatrudniania i zwalniania pracowników w trybie ustawy o pracownikach samorządowych nie noszą znamion czynności z zakresu administracji publicznej i nie podlegają kontroli sądów administracyjnych. Żaden z przepisów ustawy nie przewiduje też prawnego obowiązku zatrudnienia jednego z kandydatów na stanowisku (określa jedynie możliwość, ale nie obowiązek), co do którego prowadzono nabór. Nabór jest zatem zespołem niewładczych czynności z zakresu prawa pracy, poprzedzających ewentualne zatrudnienie, a nie czynności z zakresu administracji publicznej. Przepisy ustawy o pracownikach samorządowych nie przewidują wydania w toku naboru na stanowisko pracownika samorządowego aktów z zakresu administracji publicznej, które mogłyby zostać poddane kontroli sądowoadministracyjnej. Z wyłonionym kandydatem nawiązywany jest, w drodze umowy o pracę, stosunek pracy, objęty regulacją ustawy o pracownikach samorządowych i odpowiednio Kodeksu pracy, zgodnie z art. 43 omawianej w tym momencie ustawy o pracownikach samorządowych: ,,W sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy” i dalej ,,Spory ze stosunku pracy pracowników samorządowych rozpoznają właściwe sądy pracy”. 
7. Przeprowadzanie ocen okresowych pracowników samorządowych jest obowiązkiem pracodawcy samorządowego, wynikającym z art. 27 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych. Poddanie się ocenie jest obowiązkowe, jednak tylko dla pracowników samorządowych zatrudnionych na stanowiskach urzędniczych, w tym kierowniczych stanowiskach urzędniczych. Obowiązek ten nie obejmuje pracowników zatrudnionych na stanowiskach pomocniczych i obsługi (w tym pomocy nauczyciela). 

Stan na dzień 15 czerwca 2023 r.